2017 senesi fevral 11 künü – qırımtatar milliy areket veteranı, tarihçı ve jurnalist Ayşe Seitmuratovanıñ yübileyi. Bu künü o 80 yaşını toldura. Seitmuratova – qırımtatar milliy areketinde iştirak etip, eki kere apiske alınıp, eki kere mahküm etilgen yekâne qadın.
Daa genç olğanda Ayşe çoq azap çekken halqı içün küreş yoluna turdı
Taqdiri zor, tabiyatı ağır, lâkin özü pek küçlü olğan Ayşe, daa genç olğanda çoq azap çekken halqı içün küreş yoluna turdı ve o zamandan başlap çekilmedi, faaliyettinen vazgeçmedi.
Birinci sefer apiske alınğanda o 29 yaşında edi. Bu 1966 senesi oktâbr 14 künü Samarkand vilâyetinde Devlet telükesizlik komitetiniñ sorğusında oldı. Konvoyda uçaqnen onı Moskvağa ketirdiler – em de sade türmege degil de, deşetinen meşur olğan KGBniñ Lefortovo apishanesine.
Ayşenı «milletler ara zıddiyet qozğalamasına ketirecek iftira vesiqalarınıñ azırlanuvı, çoqlaştıruvı ve dağıtuvında» qabaatladılar, bundan hulâsa: o «milletler ara zıddiyetini qozğalatacaq cinaiy iş işledi». 7 ay o KGBniñ Lefortovo apishanesiniñ muvaqqat kamerasında keçirdi.
1967 senesi mayıs ayında keçirilgen mahkemede Ayşeni 3 yılğa şartlı müddet ile cezaladılar; o mahkeme salonından azat etilge edi.Lefortovo apishanesinde keçirilgen aylâr onı qorqutmadı, o milliy arekette iştirak etmege devam etti ve eki aydan soñ SSCB KGB yolbaşçısı Yüriy Androvop, SSCB baş prokurorı Roman Rudenko, SSCB İçki işler naziri Nikolay Şelokov tarafından Kremlde qabul etilgen halq vekilleri arasında edi.
Mümkün olğanından eñ ağır ceza berildi – 3 yıl lagerlerde. Bu müddetni Seitmuratova Mordovıya lagerlerinde, Baraşevo ve Yavasta keçirdi
Üç yıldan soñ Seitmuratova «sovet devlet qurımına iftira atqan» matümatlarını azırlap dağıtqanında qabaatlandı ve kene apiske alındı. Bu sefer mümkün olğanından eñ ağır ceza berildi – 3 yıl lagerlerde. Bu müddetni Seitmuratova Mordovıya lagerlerinde, Baraşevo ve Yavasta keçirdi. 1974 senesi iyün 15 künü o Lagerden çıqıp Samarkandqa qayttı.
Azat olunğan soñ onı işke qabul etmey ediler, aspiranturadan ise apiske alınğanınen onı çıqardılar. Buña baqmadan Ayşe milliy arekette iştirak etmege devam etti: Qırımda yerleşmege tırışqan aileler aqqında malümat tolpamaq içün sıq-sıq Özbekistandan Qırımğa uça edi. Bu haberler«İnformatsiya» içün malümat olıp «teşebbüsçiler» tarafından qırımtatar ealisi arasında dağıtıla edi, bundan da ğayrı Moskvadaki dissidentlerge berilip efsaneviy «Keçken vaqıyalarnıñ hronikası» – SSCBde insan aqlarınıñ bozuv faktlarını qayd etken uquq qorçalav bülleteninde derc etile edi.
1970-cı seneleriniñ ortasında Ayşege başqa seçim qalmay edi – ya da kene apıs cezası, ya da Ğarpqa ketmesi. 1978 senesi yazda Seitmuratova niayet SSCBden çıqmağa ruhset aldı. 42 yaşında o yañı ömür başladı...
Amerika Qoşma Ştatlarına köçip, Ayşe inglis tilini ögrenip başladı, birazdan onı «Svoboda» ve «Voice of Amerika» raiosına davet etildi. Anda o rusça, özbekçe ve azerbaycanca yayınlarını alıp bardı. Esas olaraq, bu qırımtatar halqınıñ taqdiri aqqında yayınlar edi.
Ayşe Seitmuratova
Çet memelekette 10 yıl yaşap, qırımtatar areketiniñ faaliyetçisi olaraq Seitmuratova çoq iş becerdi. Qırımtatarlarnıñ vaziyeti aqqında maruzalarnen o İslâm Konferentsiyası Teşkilâtınıñ üç forumında iştirak etti: Londonda (1980 s.), Parijde – UNESCO (1980 senesi dekabr ayında), Kuala-Lumpur (Malaysia, 1981 senesi noyabr-dekabr aylârı). Soñkisinde İslâmnıñ 15 asır olğanına bağışlanğan konferentsiyasında o iştirak etken yekâne qadın edi, onı Malaysia baş naziri şahsen selâmladı. 1980 senesi aprelde Seitmuratova AQŞ Senatında çıqışta bulundı, eki kere Beyaz Sarayğa davetli oldı (1982 ve 1988), prezident Ronald Reagan onı qabul etken edi.
1990 senesi o Türkiye prezidetni Turgut Ozalnen körüşti. 1980 senesinoyabr ayında Madridte Helsinki añlaşmalarınıñ Yekünleyici akt Muşaveresinde iştirak etti, Vena konferentsiyası içün (1986 s.) Magadanda apiste olğan Mustafa Cemilevni qorçalamaq maqsadınen inglis tilinde risale neşir etti. Cemilevniñ tez vaqıtta azat olunmasına qol tutmaq muracaatı ile risaleni o konferetsiyada iştirak etken 35 devletniñ tışqı işler nazirerine teslim etti.
Bütün çıqışlarnıñ mevzusı – qırımtatar halqınıñ Qırımğa, vatanğa avdet küreşi aqqında edi
Seitmuratova Kanada, İngiltere, İtaliya, Türkiye, Frenkistan parlamentlerinde ve AQŞ Kongressinde çıqışta bulunğan edi; çeşit devletlerniñ universitet ve kolleclerinde lektsiya oquğan edi. Bütün çıqışlarnıñ mevzusı – qırımtatar halqınıñ Qırımğa, vatanğa avdet küreşi aqqında edi.
1986 senesi 12 devletlerde o «Mustafa Cemilevniñ destek komitelerini» teşkil etti, Yüriy Osmanov, Reşat Ablayev ve diger qırımtatar siyasiy mabuslarınıñ azat etilmesi içün küreşe edi. Çeşit devletlerniñ gazeta ve mecmualarında o qırımtatarlarnıñ vaziyeti aqqında maqaleler derc etken edi.
SSCB-den ketkenine tam 11 yıl olğan soñ, 1990 senesi noyabr 20 künü Ayşe Özbekistanğa anası, babasu ve tatasınıñ mezarlarını ziyaret etmek içün keldi. Vatandaşları onı milliy qaraman olaraq qabul ete ediler...
Çoq vaqıt keçmeden Seitmuratova Qırımğa qayttı ve oña ait işkirliginen çalışıp başladı. O qırımtatarlarğa içtimaiy yardım köstergen «Merhamet evi» hayriye fondunı meydanğa ketirdi.1992-1993 seneleri qadın ve balalarğa tonnalarnen yardım, bala şeylerini dağıta edi. 1996 senesi New York ve İstanbuldan o uçaq ile tıbiyet merkezi içün 12 biñ dollarlıq donmatmalar ketirdi.
2001 senesinden başlap onıñ yañğız qartlar içün «Qartlar evi» pansionatı çalışmaqta. Ne sebepten böyle işnen oğraşıp başladı degen sualini Seitmuratova: «Men qartlarğa söz berdim» dep cevaplay.
Bütün ömürini Ayşe Seitmuratova öz halqınıñ, qırımtatarlarnıñ işine bağışladı
«Doğru insanlar er kezge ait» – italiyalı yazıcı, jurnalist, Radio Svobodanıñ rus muaririyetiniñ müdiri (1998-2003) Mario Korti, Seitmuratova aqqında azırlağan maqalesini böyle adlandırğan edi. Mencesine, o Seitmuratovanıñ hayat şıarını ve bügün onıñ bizler içün ne qadar emiyetli olğanını tam olaraq ifade etti: «Muayyen insanlarnı qayğırmaq – SSCB uquq qoruyıcı areketiniñ çoqusı iştirakçilerine has olğan çizgidir. Bütün ömürini Ayşe Seitmuratova öz halqınıñ, qırımtatarlarnıñ işine bağışladı: «doğru insan yolundan çevirmez».
«Doğru insan öz hayatını başqaları içün feda eter. Fedakârlar er millette doğa, olar bir ya da diger dinni kütmek (ya da iç birini kütmemek) mümkünşer, lâkin olar bir tek öz halqına ya da dindaşlarına ait degiller. Fedakârlar epimizge ait ve bizni insaniyetliknen birleştireler. Öyle fedakârlardan biri – Ayşe hanım»…
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün