Mahsus Qırım.Aqiqat içün
Qırım bir qaç kere dünyanıñ farqlı köşelerinde olğan duşmanlarnıñ cenk alanına çevirilgen edi. Faqat Qırım ya da Ekinci dünya cenkini bilsek de, qadimiy zaman ve orta asırnıñ bir çoq kampaniyasını hatırlamayıq. Olar ise tarihımıznıñ müim saifeleri ola, olar da meraqlı ve diqqat çekicidir. 1434 senesi iyün ayında Qırımda olğan devletler arasındaki cenkni hatırlama vaqtı keldi, o vaqıt yarımadada ilk sefer toplar qullanılğan edi.
Küçlerden başlayıq. Qırım yarımadasınıñ çölleri ve dağlarında mustaqil olmağa tırışqan Altın Ordunıñ ulusı alğan edi. Efsanege köre, Solhattaki (şimdiki Eski Qırımdaki) tahtta Hacı Geray oturğan edi, amma bunıñ ne qadar doğru olıp-olmaganını bilmeymiz. Qırım dağlarında şekillengen Mangup paytahtında mustaqil Teodoro prinsligi peyda oldı – ealisi gotlar ve alanlar olğan bizans medeniyetiniñ bir parçası, tilleri yunan ve dinleri ortodoks edi. Prinslik ükümdarı Aleksey deñiz yolunı tapmağa tırışqan edi, amma Hersonesten Kefege qadar yalı italyanlarnıñ qolunda edi. Ceneviz koloniyaları Orduğa ait topraqlarda yerleşip, oña bergi tölemek mecbur edi, amma asılında avropalılar öz divarları artında bütünley serbest ediler.
Zorluq taşı şimdiki Aqyar körfezindeki deñiz ticareti oldı
Zorluq taşı şimdiki Aqyar körfezindeki deñiz ticareti oldı. Teodoro prinsligine andaki limanlardan yalıñız bir danesi ait edi – Kalamita (şimdiki İnkerman) qalesi qapatqan Avlita limanı. Teodorolılar, tabiiy ki, ziyadesini istegen ediler. Cenevizlerge Çembalo (şimdiki Balıqlava) qalesi ve liman ait edi, ve olar deñiz ticaretinden alğan kârnı birisinen paylaşmaycaq ediler. Bundan on yıl evelsi Teodoro qısqa bir müddetke Çembalonı zapt etken edi, ve bunı tekrarlamağa azırlanğan edi. 1433 senesiniñ soñunda şeerde isyan qoptı. Çembalonıñ yunan ealisi cenevizlerni qaleden quvdı, askerlerniñ bir qısmı çekildi, altı kişi soñuna qadar mudafaa etip, esir alınğan edi. Bir qaç künden soñ Teodoro ordusı Çembalonı eline keçirdi. Başta yerli ceneviz akimiyeti duşmannı öz küçünen yeñecek oldı. Aynı yılnıñ iyün-iyül aylarında Konstantinopolniñ latin rayonı Peradan Bartolomeo di Levanto seferi yolğa çıqtı, amma, beklenmegen bir Teodoro qarşılığını körip çekildi.
Ğururnı tınçlandırıp, italyan metropoliyasından yardım istemege mecbur oldılar. Kelecek sene baarde 6 biñ asker ve 2 biñ deñizciden ibaret ekspeditsiya 20 gemi ile Genuyadan yolğa çıqtı, ikâyemizniñ baş qaramanı kapitan Karlo Lomellino olarğa yolbaşçılıq etti.
1934 senesi iyün 4-de cuma künü ceneviz flotu şimdiki Balıqlava körfezine yaqınlaştı. Kirişni demir zıncırı qapatqan edi, ertesi künü Teodoronıñ yalı imayesini çetleştirgen ve zıncırnı kesken ücüm taqımları endirilgen edi. İyün 6-da bazar künü cenevizler Çembalonı er taraftan sarıp aldı, amma qaleni birden zapt etemediler. Böylece Lomellino ertesi künü qullelerden birine gemi silâsından ateş açmağa emir etti, qulle yıqıldı. Qırım tarihında ilk sefer toplar bu şekilde qullanılğan edi.
Kederli sakinler aqşam muzakerelerge başlamağa tırıştı, amma italyanlar teslim olmalarını talap etken edi
Kederli sakinler aqşam muzakerelerge başlamağa tırıştı, amma italyanlar teslim olmalarını talap etken edi. Bu talap yerine ketirilmedi, salı künü iyün 8-de ücüm ğayrıdan başladı. Cenevizler qapunı zapt etip, şeerge kirdiler. Knâz Alekseyniñ Olo-bey lağabını taşığan orta oğlu yolbaşçılığında sağ qalğan 70 Teodoro askeri qalede saqlandılar, amma qarşılıq köstermege imkânları olmağanından teslim oldılar. Lomellino şeerni boşaltmağa imkân berdi, bunıñ neticesinde bir çoq şeer sakini elâk oldı.
Ertesi künü, iyün 9-da, cenevizler Kalamitanıñ yanında ordunı endirip, sakinlerden bir kün içinde teslim olmalarını istediler. İyün 10-da Lomellinonıñ esas küçleri qalege keldi, amma divardan keçip, Kalamitada bir can bile tapmadılar – insanlar dağlarğa qaçtı. Cenevizler qaleni yaqtılar. Lomellino Kefe yolunda da bir qaç qasabanı zapt etip yıqtı.
Devamı bar
Sergey Gromenko, Qırım tarihçısı ve publitsist, tarih ilimleri namzeti
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müellifleriniñ noqtaiy-nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarına ait degildir