Radio Svoboda 1953-1995 seneleriniñ ses qaydlarını qaplap alğan arhivlerini aça. Bu Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginde farqlı fikirler, dissident ve milliy areket, şu cümleden qırımtatar areketiniñ tarihını ögrengen tedqiqçiler içün müim bir vaqia.
Qırımtatar milliy areketiniñ faali Ayşe Seitmuratova 1979-1992 seneleri Radio Svoboda ile jurnalist olaraq iş tuttı. Onıñ radio reportajlarında 1944 senesi sürgün etilgen qırımtatar halqınıñ tarihı ve küreşi meseleleri aks ettirildi.
Tarihçı, 1966-1967 ve 1971-1974 seneleri – siyasiy mabus Ayşe Seitmuratova yañı apis cezası telükesi olğanından SSCB-ni terk etmege mecbur ola.
«Radio Svoboda ayta. Mikrofon ögünde Ayşe Seitmuratova»...
«Radio Svoboda ayta. Mikrofon ögünde Ayşe Seitmuratova»...
Ğurbet yerlerinde yaşağan qırımtatarlar bu sözlerni beklep otura ediler. O vaqıt ses bastırılsa da, Seitmuratovanıñ sesi qırımtatar halqınıñ al-vaziyetini aydınlatqan qaynaqlardan biri, Kerçek sesi olğan edi...
1978 senesi yazda Ayşe Seitmuratova SSCB-den niayet çıqıp oldı – akademik Andrey Saharovnıñ ömür arqadaşı Yelen Bonner yardım etken edi. Ayşeniñ maneviy ocası, qırımtatar areketiniñ faali Cebbar Akimov azat etilgen soñ oña nasiat bergen edi: «Qıyın olsa, «işlerimiznen» oğraşma, bu seniñ aqqıñdır, yaşayışıñnı baq». «Ne içün ketem aysa?», – dep cevap berdi oña Ayşe.
1979 senesi yanvar 25-de o, Amerika Qoşma Ştatlarına kelip çıqtı. New York ava limanında onı soy-sopları Remziye ve Ablâkim Saraylı, Şefiqa ve Mamut Karaçay, Petr Grigoryeviç ve Zinaida Mihaylovna Grigorenko qarşılağan ediler.
Ayşe Seitmuratova, Zinaida ve Petr Grigorenko, Vladimir Bukovskiy, Nadiya Svitlıçna. Ayşe Seitmuratovanıñ arhivi
IRC üzerinden – halqara qaçaqlar komiteti – daire aldı. 42 yaşında Seitmuratova yañı ayatqa başlamağa mecbur oldı. O, inglizce ögrenmege başladı (mektepte almanca ögrendi); soñra oña Radio Svoboda ve «Amerikanıñ sesi» radiostantsiyaları ile işbirlik tutmağa teklif etildi.
Ayşe Seitmuratova AQŞ prezidenti Ronald Reagan ile körüşkende. 1980 yılları. Ayşe Seitmuratovanıñ arhivi
Seitmuratova Amerika Qoşma Ştatlarına köçken soñ qırımtatarlarnıñ çetel temsilcisi olaraq faaliyetke başladı. İcrette o, Radio Svoboda, «Amerikanıñ sesi», «Nemetskaya volna», BBC radiolarınen işbirlik tutqan edi.
Radio Svobodada tatar, turkmen, azerbaycan, özbek muarririyetleri içün yayın azırlağan edi. 2008 senesi neşir etilgen «Mikrofon ögünde Ayşe Seitmuratova» kitabına New Yorkta yerleşken Radio Svobodanıñ rus muarririyeti içün azırlağan metnleri kirdi. Yayın 7-13 daqqa sürgen edi.
Radio reportajlarınıñ metnleri Ayşe Seitmuratovanıñ şahsiy arhivinde saqlap qaldı. Bular – 49 reportaj, 13 yıl içinde, 1979 senesinden 1992 senesine qadar, 130 yayın oldı.
Kitap qapısı
Yayınlar çıqqanda qırımtatar meselesi «qapalı» edi, bu yayınlar asıl kerçek kibi kele edi. Olarnıñ esas vazifesi dünya, şu cümleden, sovet cemaatçılığını SSCB-de qırımtatarlarnıñ vaziyetinden haberdar etmek edi.
Er bir yayınnıñ tedqiq mevzusı bar edi. Qırımtatar milliy areketiniñ inkişafı ile bağlı olğan müim meseleler sıq-sıq aydınlatıldı: taqip ikâyeleri, faallerniñ mahkeme esnasları. Bir çoq yayın uquq qorçalayıcı ve qırımtatar areketiniñ meşur erbaplarına bağışlanğan edi ( Mustafa Cemilev, Andrey Saharov, Petr Grigorenko, Reşat Cemilev, Bekir Ümerov, Bekir Osmanov, Yuriy Osmanovnı).
Levhalar vaqia-adiselerden uzaq bir yerde yapılğan edi... Seitmuratovanıñ Qırım ve halqınıñ taqdirine sadıq qalması müim bir rol oynadı.
Ayşe Seitmuratova ve Lüdmila Alekseyeva
Moskva Helsinki gruppasınıñ reisi Lüdmila Alekseyeva doğru qayd etti:
«Ayşe semetdeşlerini unutmay edi, olarnı bir daa köremeycek kibi degil, olarnıñ yanında yaşay kibi olarnı añlatqan edi. O, ketken olsa da, asılında olarnıñ yanında qaldı... Körüşkende problemleri ya da qıyınlıqları aqqında bir şey aytmağan edi (muacirlerniñ problemleri mıtlaqa ola). Er daim – Qırımdaki adise-vaqialar, qırımtatarlar aqqında... Ayşe pek qasevetlene edi, Ayşe budır».
Seitmuratovanen beraber muarrir olıp çalışqan Yuriy Gendler (soñra – Radio Svobodanıñ Rus muarririyetiniñ müdiri) onıñ faaliyetini şöyle tasvir ete: «Ayşe Seitmuratovanen beraber New Yorktaki Radio Svoboda bürosında aman-aman on yıl çalıştıq – 70-inci yıllarnıñ ekinci yarısından 80-inci senelerniñ ekinci yarısına qadar. Şübesiz, Ayşe yayın mevzularını pek yahşı bile edi – halqınıñ zor taqdirini ve vatanğa avdet olmaq içün küreşken qırımtatar areketiniñ faallerini. Bundan ğayrı, onı yalıñız bu mevzular meraqlandırğan edi. Amerikada olğan vaqıtta, Radio Svobodada çalışqan müddetni aytmasaq, Ayşe New York ve Amerika uquq qorçalav teşkilâtlarınen sıqı ve faal bir sürette iş tutqan, ekspert ve insan olaraq lâyıq bir qıymet qazandı. Ayşeni tanığanımdan berli onıñ tarafından ne rus, ne ukrain, ne de başqa birisine qarşı nefret ya da açuv iznini körmedim. Ayşe yahşı bir insan edi ve bunıñ içün yapqan işlerine işana ediñ».
Elbet de, diñleyicilerniñ onıñ yapqan yayınlarına kesken qıymetleri pek müim.
«Men – qırımlım, qırımtatarlarnıñ problemini qorantamda ögrendim. Toponimler boyunca – ana-babam tatar adlarını unutmağanlar, Qırım qırımtatarlarnıñ toprağı olğanını bile edim. Amma 1960-1970 seneleri qırımtatarlarnıñ satqınlığı kibi olmaycaq efsanelerden ğayrı başqa bir şey eşitmek imkânsız edi. Qırımtatarlarnıñ problemleri aqqında ilk sefer «Amerikanıñ sesi», «Svoboda» radiolarında çıqqan Ayşe Seitmuratovanıñ yayınlarından eşittim. Qaç yayınnı diñledim hatırlamayım, amma laflarını hatırlayım – pek duyğulı, bazı vaqıtları sert bir şekilde aytqan edi. Körüne edi, bunı içinden keçire, azap çeke... Ayşeniñ sesi maña qırımtatar halqınıñ faciasını açtı», – dep ayta Qırım şairi ve yazıcısı, sabıq jurnalist ve siyasetçi Leonid Pilunskiy.
«1970-inci yıllarnıñ soñunda – 1980-inci yıllarnıñ başında radioda çalıştım. 150-200 yıllıq yırlarda «Ayşe» sözü olsa, olarnı yasaq etken ediler. «Pravda Vostoka» ve «Lenin Bayrağı» gazetalarında Seitmuratova aqqında iftira maqaleler derc etilgen edi. Amma biz buña işanmay edik, çünki bu qadınnı ve onıñ faaliyetini tanıy edik. Ayşe hanım halqımıznıñ vatanına avdet olması içün büyük isse qoştı», – dep ayta Server Bekirov, Qırım radiosınıñ muarriri.
«Problemlerimizni bütün dünyağa aydınlatqan bir meşal edi. Qırımtatar halqınıñ kelecegi içün ayatını feda etti», – dep ayta Refat Müslimov, qırımtatar milliy areketiniñ veteranı.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası