Ukraina qırımtatar edebiyatına nasıl yardım ete?

Kiyevdeki «Pulsarı» neşriyatı Televideniye ve radio yayını devlet komitetine Qırımnıñ üç esas tilinde çıqacaq «Sevgenimiz Qırım» şiir ve nesir cıyıntığını «Ukrainskaya kniga» («Ukrain kitabı») programmasına kirsetmege teklif etti.

«Ukrain kitabı» – memlekette kitap çıqarılmasına qoltutqan yekâne devlet programmasıdır. Yıl-yıldan neşriyatlar Teleradio komitetine bücet parasına derc olunacaq elyazmalar cedvelini teklif eteler. Ekspertler komissiyasına kirgen yazıcı, edebiyatşınas, tenqitçiler belli bir qaidelerge esaslanıp, olardan bazılarını saylaylar. Talaplardan biri – devlet haber siyaseti içün müim olması.

​Bücet parasına belli olmağan tarih saifeleri, ukrain klassikası ve bala edebiyatı neşir etile bile. İlk evelâ bundan evel neşir etilmegen eserler tevsiye etile. Soñra Teleradio kollegiyası teklif etilgen cedvelni tüzetip tasdıqlay. Tender komissiyası teklif etilgen elyazmalarnı berilgen bücet paralarına keliştirmek kerek. Yıl-yıldan para miqdarı deñişe, er şey devletniñ maliye imkânlarına bağlı. 2016 senesi ne qadar para ayırılacaq, Teleradio komitetiniñ hadimleri aytıp olamaylar. Amma berilgen malümatqa köre, neşriyatlar 3,5 mln grivnalıq 1,5 biñ eser adını teklif etkenler. Şimdiden añlaşıla, o qadar para berilmeycek.

Qırımtatarlarnıñ kitapları qayda?

2015 senesi ders kitaplarından ğayrı, başqa qırımtatar kitapları devlet büceti parasına neşir etilmedi. Ekspertler «yoq olmaq telükesi» altında bulunğanını aytqan qırımtatar tilinden tercime de yapılmadı. Keçken sene ekspertler qırımtatarlarnıñ 1944 senesi Orta Asiyağa sürgün etilmesini añlatqan kitapnı bücet parasına neşir etmege qarar aldılar.

Qırımda qalğan müellifler adlarını derc etmege istemeyip, elyazma içün büyük bir mania olalar. Keçken sene qırımtatar sürgünligi tedqiqi müellifleri ile añlaşma imzalamaq imkân olmağanından neşir etilmedi. Olar FSB adlarını ögrense, Rusiye akimiyeti olarğa basqı yapacağından qorqtılar. Memurlar resmiy olmağan subetlerde deyler – bir çare bar: neşriyat müelliflerden biri ya da müellif aqqı saibi ile añlaşma imzalap, başqalarnı «çaqmaz».

2016 senesi teklif etilgen elyazmalar arasında – qırımtatar şairleriniñ şiirleri kirgen «Sevgenimiz Qırım». Tertipçi – Kiyev edebiyatşınası Lüdmila Tarnaşinskaya.

Onıñ aytqanına köre, başta elyazma eki tilde olacaq edi – rusça ve ukraince. Amma Qırımğa bağışlanğan kitap qırımtatarlarsız boş kibi köründi, ve o 6 qırımtatar şiirini ve olarnıñ ukrain tercimesini ilâve etti. «Qırımtatar şairleri antologiyasından aldım, meşur tedqiqçi Nikolay Miroşniçenkonıñ büyük bir antologiyası bar», – dep aytta Taraşinskaya Qırım.Aqiqatqa.

​Onıñ bildirgenine köre, cıyıntıq keçken sene azır edi, «Pulsarı» neşriyatı Teleradio komitetinden «Sevgenimiz Qırımnı» «Ukrain kitabı» programmasına kirsetmege rica etti, bundan evel medeniy leyhalarğa qoltutqan hayriye fondlarından yardım istegen ediler, amma bir netice olmadı. «Pulsarı» neşriyatınıñ baş muarriri Larisa Kopanniñ aytqanına köre, Yuqarı Radanıñ medeniyet ve din komiteti elzâmanıñ bücet parasına neşir etilmesine qoltuttı, amma 2015 senesi Teleradio komiteti Qırımğa bağışlanğan kitapnı devlet yardımı programmasına qoşmadı. «Er kes añlay, siyasiy bir mesele, qırımlı, qırımtatarlarğa qoltutmaq kerek. Kimniñ toprağı olğanını hatırlatmaq isteymiz, bu qırımtatarlarnıñ toprağıdır», – dep ayttı o Qırım.Aqiqatqa.

Memurlar yardım etmege vade eteler

Bogdan Çervak

​2016 senesi Teleradio komitetiniñ ekspertleri «Sevgenimiz Qırımğa» qulaq asmadılar. Netice toplaşuvında komitet yolbaşçısınıñ birinci muavini Bogdan Çervak talap etken soñ vaziyet deñişti – elyazma «Ukrain kitabı» programması boyunca teklif etilgenler cedveine kirsetildi. Nevbetteki baryer – tenden komissiyası, o, elyazmanıñ neşir etilmesine sarf etilecek para miqdarını ögrene. «Qırımdaki vaziyetni köz ögüne alsaq, «Ukrain kitabı» programması boyunca bunıñ kibi kitaplar neşir etilmek kerek. Bu kitapnıñ neşir etilmesinen bağlı tehnik meseleler tender tedbirlerinden evel al etilsin dep, elimizden kelgenini yapacaqmız, tender tedbirlerinde de bu kitapqa dünya yüzüni körmege imkân bermege tırışacaqmız», – dep ayttı Bogdan Çervak Qırım.Aqiqatqa.​

Aynı vaqıtta, al etilmegen meseleler de bar, dep ayta Teleradio komitetiniñ neşir bölügi yolbaşçısı Aleksey Kononenko. «Anda bir sıra müellif bar, bu problemdir. Bizni teşkereler, er bir müellifnen añlaşma tizmelimiz. Naşir maña telefon etip ayta – añlaşma tizecekmiz», – dep ayttı o Qırım.Aqiqatqa. Müellif vefat etken olsa, neşirci müellif aqqı saibini tapmaq kerek, bu qolay bir iş degil, işğal etilgen Qırım sakinlerinen daa zor. Neşriyat müellif ya da varisleri ile añlaşma azırlamasını izaatlamay.

Ukraina qırımtatar tilinden yapılacaq tercimelerni bekley

«Ukrain kitabı» programması – qırımtatar yazıcılarına qoltutmaq içün yekâne imkân degildir, dep tüşüne Ukraina Yazıcıları milliy birligi (NSPU) reisi Mihail Sidorjevskiy. Onıñ fikirince, memleketniñ neşriyatları Qırım yazıcılarına emiyet bermey ve qırımtatar tilinden ukraincege keyfiyetli tercimeler çoq degil, bu sebepten «Ukrain kitabı» programmasında qırımtatar müellifleriniñ elyazmaları pek az.

Sidorjevskiy Qırım.Aqiqatqa bildirgenine köre, bir qaç ay evelsi qırımtatar yazıcılarınen körüşken edi, amma adlarını aytmadı. NSPU yolbaşçısı qayd etti ki, esas Ukrainada neşir etmek planları aqqında söz yürsetildi. «Qırımtatar yazıcıları bar, biz NSPUda körüşken edik, kontaktları bar, planlarımız bar. Qırımnıñ bugünki vaziyetini köz ögüne alıp, böyle bir teklif olsa, «Ukrain kitabı» formatında birlik olaraq qırımtatar yazıcılarına qoltutmağa azırmız», – dedi o.

Sidorjevskiyniñ zanınca, Rusiye akimiyeti «Yıldız» edebiyat mecmuası ve «Yañı dünya» gazetasını qapatqan soñ Qırımdaki zenaatdaşları yardımğa muhtac.

​«Eminliknen aytam, Ukraina yazıcıları birligine ait «Edebiy Ukraina», «Kiyev» mecmuası, muarrirlik yapqanım «Ukrain edebiyat gazetası» qırımtatar müelliflerini derc etmege azırlar», – dep aytta Sidorjevskiy. NSPU reisi qayd etti ki, bugünde-bugün qırımtatar müellifleriniñ ukrain mecmuaları ile işbirliginde tek bir probler bar – tercimeler yetişmey. Sidorjevskiyniñ fikirince, bu meseleni ukrain edebiy tilini bilgen Qırım zenaatdaşları al ete bile.

Milliy yazıcılar birliginiñ tercimanlar bölüginde qırımtatar tili mütehassısları yoq, dep ayttı Sidorjevskiy.

Teleradio komitetiniñ ekspertler komissiyası azası, Ukraina Milliy alimler akademiyası edebiyat institutınıñ müdiri Nikolay Julinskiy dey ki, qırımtatar edebiyat eserleriniñ tercimelerinen sıñırlanmaq kerekmey.

«Er angi edebiyatqa qoltutmaq kerekmiz, devlet siyaseti olmaq kerek – Qırım, qırımtatarlar, Qırımdaki vaziyetnen bağlı er angi bediiy, ilmiy, publitsistik edebiyat neşir etilip tarqatılmaq kerek», – dep ayttı Julinskiy Qırım.Aqiqatqa.

Kiyevdeki yazıcı ve filologlar deyler: Qırım işğalinden soñ qırımtatar edebiyatı getto vaziyetine oğradı ve oña yardım etilmese, yoq olacaq.