Mahsus Qırım.Aqiqat içün
İşğal etilgen yarımadanıñ kelecegi kene kün tertibinde qayd etile. Qırımtatar siyasetçileri ve jurnalistleri deyler ki, Kreml işğalcileri ketken soñ resmiy Kyiv tamır halqnıñ Ukraina terkibindeki muhtariyet aqqını tanımaq kerek. Qırım Kremlniñ qollarında, bazıları ise sebepsiz munaqaşalarnen oğraşalar.
2014 senesi Ukraina parlamenti qırımtatarlarnı tamır halq olaraq tanıdı. İşğal başında Kyiv qırımtatar ealisine qarşı hata yaptı kibi laflar çoq oldı. Dediler ki, Ukraina akimiyeti 90-ıncı seneleriniñ başında olarğa muhtariyet berse edi, yarımada zapt etilmez edi. Kreml yarımada «yeşil adamçıqlarnen» tolğanda Qırımnıñ statusına pek baqmadı. Nasıl olsa da, Ukrainağa qarşı istilâ «rus tillilerni qorumaq» şiarlarınen gizlenecek edi. Diger taraftan, bazı ukrain ekspertleri qırımtatar muhtariyetine dair munaqaşalarnı tenqit eteler. Olarnıñ fikirince, Kreml ve onıñ qoqlaları slavlarnı qorquzacaqlar, Rusiye ketse, «qırımtatarlar idare etecekler», dep aytarlar. Olmaycaq bir qorqu. Kreml teşviqatınıñ qul ealisine ne aytqanı müimmi? Tünevin olarnı «Pravıy sektor qatillerinen» qorquzdılar, bugün «tatar terroristleri» aqqında aytacaqlar, yarın daa bir şey uydurırlar.
Başta topraqnıñ azat etilmesini aytmaq kerek, soñra ise statusına baqmalı
Birinciden, başta topraqnıñ azat etilmesini aytmaq kerek, soñra ise statusına baqmalı. Kreml yarımadadan ketse de, onıñ Ukraina uquğı altına qaytması aqqında laf ketmey. Moskva ceza ve diplomatik basqıdan bezip, zapt etilgen topraq qararını lâğu ete bile, Qırım ise tanılmağan bir «banan cumhuriyeti» olıp qalacaq. Prezident Vladimir Putin onı öz devletiniñ terkibine alğanına dair vesiqalarnı imzalağanına qadar o öyle edi zaten. Rusiye parlamentiniñ boysunğanını bilip, böyle bir şey bir qaç kün içinde kerçekleştirile bile.
Kreml yolbaşçılarınıñ qorqusı ve alçaqlığı sıñırsızdır. Qırımdan ketkende yerli insanlarğa silâ berile bile, ve Kyiv yüz bere bilecek qarşılıq ateşlerini söndürmege mecbur olacaq. Öyle de olacaqtır. Zapt etilgen topraqta adam çoq, topraqnıñ kerçek saibi qaytsa, ğayıp etecek şeyleri bar. Er kes işğalcilernen beraber qaçamaz. Olarnıñ çoqusı ruslar olarnı qorçalamaycağını añlay. Bunıñ içün Kyivdeki vatanperverlerimiz Ukrainağa qaytacağı olmağan yerli aydut ve politsiya hadimlerine ne yapacağını qarar almaq kerekler.
Memleketimiz yarımadanı kontrol altına alğan soñ anayasa tertibi tolusınen tiklengene qadar sanatsiya müddetini ilân etmeli
Ekinciden, memleketimiz yarımadanı kontrol altına alğan soñ anayasa tertibi tolusınen tiklengene qadar sanatsiya müddetini ilân etmeli. «Keçici müddet» söz birikmesini aselet qullanmayım, çünki işğaciler ve satqınlar, olarnıñ alçaqlığı ve qabiliyetsizliginiñ qoqusı kele. Qırım 2-3 yıl devamında arbiy-vatandaş memuriyeti tarafından idare etilecegi belgilene: devlet derecesi, cumhuriyet, rayon, şeer ve yerli. Yerli idare, parlament ya da «rus tillilerni qorumaq» şiarları ve bunıñ kibi sovet talapları ile miting, numayış ve yürüşler olmaycaq.
Öz arsızlığından aqlını coyğan yerli devlet adamları Kyivge iddialarında bulunğan edi. Sebep adiy: konstantinov, aksenov, fiks ve ioffeler ukraince bilmey ve bilmek istemediler. Qırım «vatnigi» oqumağan biri olğanını ve yalıñız rusça bilgenini tanımağa utansa, kimse bozmağan «aq-uquqlarnıñ qorçalanması» aqqında aytmağa başlay.
Sanatsiya rejimi milleti, cemiyetteki vazifesi ve eski yararlıqlarına baqmayıp, bütün satqınlarnı qayd etecek. QMU rektorı Fevzi Yakubov («Ukraina qaramanı», söz sırası) yarımada azat etilgen soñ işğalcilernen yapqan işbirligini unutıp, milliy muhtariyet aqqında aytmağa başlasa, iç şaşmam. Qırımda bunıñ kibi «nam qazanğan erbaplar» çoq – ğayet çoq. Devlet ne yapacağını şimdiden bilmek kerek. Episini apiske alamazsıñ, amma cemaat-siyasiy faaliyetten olarnı uzaqlaştırmaq kerek.
Belli bir vaziyette yarımadada milliy muhtariyet tiklenmesi memleketimiz içün faydalı ola bile. Halqara uquq qırımtatarlarnıñ Ukraina çerçivesinde kelecegini belgilemek ve temsil organlarını saylamaq aqqını kefil etmekte. Muhtariyet olsa, sual peyda ola: milliy qurulışlar akimiyetke kirecekmi ya da parallel şekilde qarar alıp, soñra Kyiv ya da Aqmescitte tasdıqlanmaq kerekmi? Soñra, qalğan grupp ve içtimaiy qatlamlar ne olacaq? Bunıñ kibi sualler çoq. «Milliy muhtariyet beriñiz» aytması qolay, amma başta onıñ memuriy ve anayasa dizaynini tüşünmeli. Bunıñ yerine muhtariyet tarafdarları sovetler tercribesine işana. Eski Qırım Muhtar Cumhuriyetini milliy qıyafetlerge «kiydirip», noqta qoyacaq olalar kibi kele. Adiy qararnıñ tuzağına özümiz oğraymız.
Milliy muhtariyet qurulsa, Kyiv uquq qoruyıcı ve fiskal organları esaslanacaq vali vazifesini tüşünmeli
Er angi territorial qurulışqa «sigorta» qoyula bile. Milliy muhtariyet qurulsa, Kyiv uquq qoruyıcı ve fiskal organları esaslanacaq vali vazifesini tüşünmeli. Tamır halqnıñ medeniy ve içtimaiy-iqtisadiy inkişafı muhtariyetniñ ilân etilmesine bağlı. Qırımtatar tiliniñ vaziyeti ağır. Adamlarnıñ biznes içün toprağı ve kelecegi yoq. Ukraina devleti çerçivesinde ayrı bir status siyasiy maqsatlar içün degil, bunıñ içün kerek. Tışqı siyaset ya da qomşu memleketlernen «hususiy munasebetlerde» bir de bir saylav olmaycaq. Söz sırası, Donbassnıñ terrorist «cumhuriyetleri» bunı istey. Faqat «rus dünyası» qurucılığınıñ aleti olaraq olar halqara uquq yerine Rusiye «voyentorgını» ve RSZO «Grad» qullanlar.
Ukraina şarqında azat etilgen topraqlarnıñ sakinleri (anda etnik ruslar çoq) öz menfaatlarını kene de hatırlata bileler. Olar milliy azlıq olıp, til ve medeniyet aqlarına saipler. Qırım rusları Ukrainanıñ tamır halqı olğanını aytıp, aq-uquqlarına riayet etmege talap ete bileler. Yarımada azat etilgen soñ bir qaç yıl keçer, Qırımtatar Milliy Qurultayına oşağan «halq dumamız» olacaq. «Faaller» Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ vesiqalarını alıp, artıq «slav Meclisiniñ» resmiyleştirilmesini talap etecekler. Sabıq prezident Viktor Yanukoviç rejiminiñ hızmetçileri ve diger ukrain demagogları bunı öz menfaatları içün qullanacaqlar. O vaqıtqa qadar Putinniñ «Mordorından» bir şey qalmasa, o başqa mesele. Amma Kremlde yalıñız donatmalar deñişse ve şimdiki ükümdar yerine diger insan otursa, cenk telükesi yoq olmaycaq, «tecribeli ruslar» ise, eskisi kibi, separatist ola bile. Topraqnıñ statusı da müim degil: muhtariyetmi ya da sıradan bir vilâyet.
Sergey Stelmah, siyasiy közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarlarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün