Ayatı farqlı vaqialar ile tolu edi. Fevral 10 künü – meşur qırımtatar cemaat erbabı, publitsist, ekim Amet Özenbaşlınıñ doğğan künüdir.
Amet Özenbaşlı Bağçasarayda ressam ve yazıcı Seid-Abdulla Özenbaşlı ve ömür arqadaşı Beyyeşerfeniñ qorantasında dünyağa keldi. Seid-Abdulla İsmail Gasprinskiyniñ basmahanesinde ressam ve hattat olıp çalıştı, «Terciman» gazetasında ara-sıra maqaleleri ve şiirleri basılğan edi. Babası hastalanğan soñ bir vaqıtları maddiy ceetten küçlü sayılğan qoranta parasız qaldı.
Ametniñ başlanğıç tasili mektepte keçti, qabiliyetli oğlançıq Aqmescitniñ rus gimnaziyasında da oqudı. «Cemiyet hayriye» müessisesi oquş masraflarını qarşılağan edi. İmtianlarnı alâ bergen oğlan bu güzel oquv yurtunıñ talebesi oldı, anda qırımtatarlar az edi, fuqare ailelerden tek Amet oquy edi.
1914 senesi gimnaziyanı medal ile bitirdi. Bu sene gençniñ maneviy ocası İsmail Gasprinskiy vefat etti, Amet oña «Oca» şiirini bağışladı.
O, Odessadaki Novorossiysk universitetiniñ tibbiy bölügine oqumağa kire. Amet – studentlerniñ cemaat faaliyetine qoşula, onı universitet studentleriniñ demokratik komitetiniñ reisi vazifesine saylaylar. Ğayeleriniñ şekillenmesine «Qırım talebe cemiyeti» ve «Vatan cemiyeti» (1909 senesi Noman Çelebicihan ve Türkiyede oquğan meslekdeşleri meydanğa ketirgen edi) büyük tesir etti.
Amet Özenbaşlı
1917 senesi fevral burjua inqilâbı cemaat teşebbüsini faalleştirip, çeşit teşkilât ve birliklerniñ meydanğa ketirilmesine sebep oldı. Amet Qırımğa qayta. 1917 senesi mart ayında Vaqtınca Qırım-Musulman icra komitetiniñ azası olaraq saylana. Noman Çelebicihan ve Cafer Seydamet ile beraber qırımtatar intellektualları vekilleri sırasına kire.
Özenbaşlı – güzel bir teşkilâtçı, Qırımnıñ şeer ve köylerinde yerli musulman komitetleriniñ şekillenme esnası bunı isbatlay. 1917 senesi mayıs ayında Moskvada Bütün Rusiye Musulmanları qurultayında ve Kiyevdeki Bütün Rusiye halqları qurultayında iştirak ete.
Özenbaşlı Kiyev toplaşuvında parlaq bir çıqış yaptı: «Bizler, artıq serbest olğan qırımtatar halqınıñ serbest oğulları, demokratik federativ cumhuriyeti şiarınen ileride bahtlı bir dost olaraq beraber yaşamamız içün sizge el uzatamız»...
1917 senesi oktâbr ayında Amet Özenbaşlı qırımtatar vekili olaraq Tavriya güberniyasınıñ komissarlar Köllegiyasına ve Halq temsilcileri şurasına kire. 1917 senesi noyabr 26-da Bağçasaraydaki Hanlar sarayında Qırımtatar Milliy Qurultayı tantanalı şekilde açıldı. Üyle namazından soñ Qurultay işine başladı... Milliy Qurultay Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etip, anayasasını qabul etti. Qurultay özüni parlament olaraq ilân etti; maalesef, saylanğan ükümet bolşevikler tarafından quvuldı. Özenbaşlı, bir çoq ortağı kibi, gizlenmege mecbur oldı.
1921 senesi oktâbr ayında Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti quruldı. Amet Özenbaşlı Qırım pedagogika tehnikumınıñ («Totayköy pedtehnikumı») müdiri ola, anda 1924 senesi mart ayına qadar çalıştı. O vaqıt tehnikumda qırımtatar gumanitar ziyalıları çalışqan edi – professor Bekir Çoban-zade, Asan Çergeyev, Şevqiy Bektore, Abibulla Odabaş.
1924 senesinden 1927 senesine qadar Özenbaşlı maliye halq komissariatınıñ muavini oldı, 1927 senesi fevral ayından 1928 senesi aprel ayına qadar – Aqmescitteki üçünci hastahaneniñ nevropatolog ekimi olıp çalıştı.
O vaqıt istidatlı bir yazıcı ve publitsist olaraq ğayet meşur edi. 1917 senesi Özenbaşlı «O yıqıntılar altında» pyesasını yaza, «İleri», «Yaş quvet», «Qırım» mecmualarında tarih ve etnografiya maqalelerini derc ete. 1926 senesi Özenbaşlı «Qırım faciası» ve «Qırımtatarlarnıñ iceretinde çarlıq ükümetiniñ rolü» tarihiy-publitsistik işlerini yaza.
1928 senesiniñ başında Qırımnıñ Merkeziy İcra komitetiniñ reisi Veli İbraimovğa basqı yapılmağa başladı... Onıñ ortaqları da taqip etilgen edi. 1928 senesi aprel 12-den 13-ne keçer gecesi Amet Özenbaşlı Aqmescit dairesinde yaqalana. Tintüvden soñ qırımtatar milliy areketinen bağlı vesiqa ve kitaplar alındı. Özenbaşlı «Milli Firqa inqilâpqa qarşı milletçi firqasınıñ» işi boyunca apiske alındı. Sentâbr ayında onı Butırka apishanesine avuştırdılar.
Amet Özenbaşlı. Apishane fotoresimi
Amet Özenbaşlı «Qırımnıñ inqilâpqa qarşı «Milli Firqa» firqasınıñ qurulmasında faal iştirak etüv», «Sovet ükümeti ve Bütünsovet kommunistleri firqasınıñ tedbirlerine qarşı küreşmek içün SSCB diger rayonlarında olğan milletçiler ile bağ pekitilmesi», «Türkiyede Qırımnıñ çetel icretinen bağlar» ile qabaatlanğan edi.
Üküm çıqarıldı – qurşunğa tizmek. Faqat tezden ölüm cezası yerine 10 yıllıq lager cezası berildi.
Özenbaşlı Belomorkanal, soñra – Uzaq Şarqqa yollanıla, 1934 senesi mart ayında Qırımda yaşamaq yasağınen azat etile. Novosibirskte yerleşe, soñra Dnepropetrovsk vilâyetiniñ Pavlogradına kete, anda ekim olıp çalışa. Ekinci cian cenki vaqtında Özenbaşlı Qırımğa qayta. Oña alman işğalci akimiyeti ile işbirligi yapmağa teklif eteler – olar o vaqıt eñ itibarlı qırımtatar cemaat erbaplarından birini öz tarafına çekecek olalar. Faqat Özenbaşlı natsilernen işbirligine qarşı çıqqan edi. İşğalci akimiyetniñ niyetlerini teşkermek içün Özenbaşlı 1942 senesi noyabr ayında memorandum azırladı: qırımtatarlarnı Qırımnıñ tamır halqı ve Almaniyanıñ ortaq halqı olaraq tanımaq; vatanını terk etmege mecbur olğan qırımtatarlarnıñ keri qaytmasına yol bermek; kollektivizatsiya zamanında qırımtatarlardan alınğan topraqlarnı keri qaytarmaq; din teşkilâtlarına olarnıñ topraq malı – vaqıflarnı qaytarmaq...
Memorandum «şarq siyasetinen» oğraşqan baş alman qurulışlarına berildi, bunıñ kibi talaplarnıñ yerine ketirilmesi natsistler reberliginiñ planlarında yoq olğanı belli oldı...
Özenbaşlı çıqışta bulunıp, qırımtatarlar ilk evelâ işğalciler ile işbirligi aqqında degil, milliy menfaatlarını tüşünmeli, dep añlatmağa tırıştı
Özenbaşlı Qurban bayramında Bağçasarayda bulunıp, yerli musulman komiteti tarafından semetdeşleri ögünde çıqışta bulunmağa davet aldı. O, qırımtatarlar ilk evelâ işğalciler ile işbirligi aqqında degil, milliy menfaatlarını tüşünmeli, dep añlatmağa tırıştı... Evine qaytıp olamadıı: Özenbaşlı basqı yapılacaq dep, gizli-gizli Odessağa, soñra da Romaniyağa ketti. Mında sovet organları tarafından yaqalanıp, Moskvağa alıp ketirildi.
1947 senesi sentâbr ayında Amet Özenbaşlı 25 yılğa apiske alındı. Cezasını Kömi Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetinde çekti. 1955 senesi, Stalinden soñ, azat etilgen edi.
Apishaneden soñ Özenbaşlı tatası Naciyege Tacikistanğa kelgen edi, mında onıñ balaları Dilâver ve Meryem yaşağan ediler. Hocentte o nevropatolog olıp çalıştı.
Amet Özenbaşlınıñ qıyınlıqlar ile tolu ayatı 1958 senesi dekabr 4-de soñuna keldi. Onı eski Hocent mezarlığında defn ettiler.
1993 senesi avgust 8-de, merhumnıñ vasiyetlerine köre, onıñ qalıntıları Bağçasarayda maneviy ocası olğan İsmail Gasprinskiyniñ mezarı yanında ğayrıdan kömüldi.
Bağçasarayda Amet Özenbaşlı mezarı
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası