Qırımtatarı Emine Ziyatdinova Ukrainada ve Amerika Qoşma Ştatlarında tasil aldı, jurnalist olaraq çetel neşirleri ile işbirligi yapa, amma özüni içtimaiyatçı da saya. «İzolâtsiya» leyhası çerçivesinde yapqan installâtsiyasını öz halqınıñ üç nesiliniñ qırımtatar genotsidiniñ nasıl añlağanına bağışladı. Başından keçirgenini Emineniñ 1932 senesi doğma qartanası, 1961 senesi doğma anası ve Özbekistanda dünyağa kelip, üç yaşında vatanğa avdet olğan müellif tarif ete. Emine dey ki – halq afızası deñişe bile.
İnstallâtsiyada Emine Ziyatdinova qoranta arhiviniñ fotoresimlerini qullandı. O, soñki sefer evine barğanda «Sayğı tahtasında» öz fotosüretiniñ yanında Putinniñ fotosüretini ve Georgiy şeritlerini kördi. Qırımtatar sürgünligi aqqında bir söz bile yoq.
– Bediiy aktsiyalarda iştirak etüv tecribesinen paylaşıñız. Bunıñ kibi bir şey yapqan ediñizmi?
Emine Ziyatdinova
– Bu installâtsiya – ayatımda yapqan birinci installâtsiyamdır. Fotoresimler sergilerim olğan edi, keçken sene Amerikan evinde sürgünlik yıllığına bağışlan sergim olıp keçti. Onıñ adı «Başqa evim yoq», şahsiy bir sergi edi. Fulbright evinde sergim olğan edi, taqım sergilerinde de iştirak ettim. Men fotoresimlernen oğraşam ve jurnalistikadan çetleşip, kontseptual şeylerge diqqat ayırmağa tırışam. Bu mültimedia işidir, amma eñ esası, bütün ğayeler – ortaq afızası, şahıs afızası aqqında – bir vaqıtları içtimaiyatta ögrengenim şeyler.
– Tuvğan yerlerini terk etmege mecbur olğanlarnıñ hatırasına bağışlanğan «İzolâtsiyada» iştirak etmek içün sebep ne oldı?
Menim içün büyük bir sual bar – balalar mektepke barıp, Rusiye Federatsiyası reberliginiñ fotosüretlerini köreler, qırımtatarlarnıñ ortaq afızası ne olacaq, qırımtatar kimligi ne olacaq
– Bu sergini ne içün yapmağa istedimmi? 2014 senesiniñ adiselerinden sebep bütün açıq subetler aşhanege avuştı. Anam videoda ayta: anası tizelerinen aşhanede laf etip oturğanda anam kirgen olsa edi, er kes lafını kese edi – qorqqan ediler. Menim içün büyük bir sual bar – balalar mektepke barıp, Rusiye Federatsiyası reberliginiñ fotosüretlerini köreler, qırımtatarlarnıñ ortaq afızası ne olacaq, qırımtatar kimligi ne olacaq. Qırımda tarihnı ğayrıdan yazalar, Rusiyege köre, qırımtatarlar ve qazantatarlar – bir halq, er kes Sovetler Birligini sağına kibi yazalar.
– Qırımtatarlar sovetlernen bağlı er şeyden uzaq turmaq içün sert bir aşı olaraq sürgünlikni körgenler. Buña baqmadan, Qırımda Rusiye akimiyetinen işbirligi yapqan insanlar da bar, o vaqıtnıñ sovet degerleri ve teşviqat klişeleri qayta. Bunı añlatıp olursıñızmı?
Belli bir yaşqa kelgen soñ saña satqın dep köstergende añlaysıñ, ana-babanı iç bir qabaatı olmağanda sürgün etkenler, qırımtatarlar içün bu büyük bir faciadır
– Mence, qırımtatarlar aşılanğan kibi bir stereotip ve hayal bar. Ana-babam, qartana ve qartbabam yaşlarında insanlarnen laf etseñiz, bunı añlarsıñız, men çoq subetleşken edim, bu teren bir içtimaiy subetler olğan edi. Ortaq hatıra seviyesinde olar sürgünlik, Sovetler Birligi, Stalin, Leninni takbih etken olsalar da, qart adamlar Sovetler Birligini şahıs olaraq hatırlaylar. Er kes aşı olğan aytmaq zordır. 60-ıncı, 70-inci yılları ve soñra da Sovetler Birligi ve parlaq kelecekke inanğan ediler. Sistema bunı nasıl etip qabul etecegiñe tesir ete. Ebet, er şeyni tüşünip yapqan insanlar da bar, amma çoqusı bunı yapıp olamay, ukrain, rus ya da qırımtatarı olsun, farqı yoq. Belli bir yaşqa kelgen soñ saña satqın dep köstergende añlaysıñ, ana-babanı iç bir qabaatı olmağanda sürgün etkenler, qırımtatarlar içün bu büyük bir faciadır. Soñra özüne sual bermege başlaysıq. Amma çoqusı insanlar bunı yapmay.
Your browser doesn’t support HTML5
Kiyevde qırımtatar qorantasınıñ taqdiri aqqında installâtsiya taqdim etilecek (video)
– Bir çoq «sovet» adamı içün Sovetlerniñ dağılması şahsiy bir felâket oldı. Amma qırımtatarlarnıñ orta nesili ecdatlarınıñ topraqlarına qaytıp, ev qurmağa başladılar. Demek, Sovetler nostalgiyası olsa da, Qırımğa avdet olmağa ve yañı ömür başlamağa keder etmedi?
– İçtimaiy tecribe berile. Qırımtatarlar qısqa bir müddet içinde üç kere sıfırdan başlağan ediler. Qartanam yañı yerde ev qurğan edi, ana-babam ev qurğanlar, ağam Aqmescitte qırımtatarlar toplu yaşağan yerde yañı ev qurdı. Sistema saña yardım etmese, sen bu tecribeni alasıñ. Qırımtatarlarğa 90-ıncı seneleri de kimse yardım etmegen edi, er kes bir-birine yardım etti. Seniñ ve qorantanıñ amanlığı saña bağlı olsa, bunı yapasıñ. Ana-babanıñ teşebbüsi bar edi, qartana ve qartbabalarnıñ teşebbüsi bar edi, olarnıñ başqa çaresi yoq edi, mecbur ediler. Seniñ de teşebbüsiñ olacaq.
Qırım menim evimdir, anda qaytacağımnı tüşüngen edim, elli yaşlarında olğanda işim şekillenir degen edim. Şimdi – bilmeyim...