Kreml 2014 senesi Qırımnı zapt etip, eki musulman din teşkilâtını akimiyetke sadıq olğanını köstermege mecbur etti. Rusiye akimiyeti Rusiye menfaatlarına hızmet etecek ve müminlerni kontrol etecek qoqlalardan ibaret «Tavriya müftiyatını» meydanğa ketirdi. Qırım musulmanları Diniy idaresi (QMDİ) Ukraina vaqtında qurulğan edi ve, tabiiy ki, aynı maqsatqa yardım etken edi – devletniñ yarımada musulmanlarınıñ diniy yaşayışını nezaret etmek. Faqat Kravçuk-Kuçma zamanınıñ yımşaq ukrain avtoritarizmi vaziyetinde. Eki teşkilâttan yalıñız bir danesi qalmaq kerek edi.
Yañı qurulğan Tavriya müftiyligi QMDİ kibi degil, qırımtatarlar pek qoltutmaylar. Onı «inkişaf ettirmek» içün bir yıldan ziyade alacaq ve Rusiye bücetinden nice para kerek. Azır bir teşkilâtnı nezaret altına almaq – Rusiye içün daa qolay ve o qadar masraf olmaycaq bir variant. Diniy idare sovetlerden soñ qurulğan teşkilâtlar kibi meydanğa ketirilgen edi. Aynı vaqıtta QMDİ 20 yıldan berli Meclis ile beraber areket etip, onıñ aman-aman departamenti olğan edi.
Meclis islâm dinini milliy kimlikniñ sürgünlikte saqlap qalğan ve tarihiy vatanında inkişaf etecek bir parçası olaraq körgen edi. Qırımda yarımadanıñ eñ büyük tamır halqını ukrain akimiyetiniñ diqqatsızlığı beklegen edi, anda kommunist sistemasına sadıq olğanlar Moskvada bu baqışlarğa qoltutqanlardan ziyade edi.
Qırımtatar liderleri QMDİ-ne Qırım musulmanlarınıñ diniy yaşayışını idare etmege imkân berip hata yapqanlar
Qırımtatar liderleri QMDİ-ne Qırım musulmanlarınıñ diniy yaşayışını idare etmege imkân berip hata yapqanlar. Bu 2015 senesi iyül-avgust aylarında Ankarada olıp keçken Bütün dünya qırımtatar kongressi arfesinde belli oldı. Müfti acı Emirali Ablayev öz başına areket etmege başlap, Meclis ile yapqanlarını muzakere etmey. Rusiye qırımtatarlarnıñ eñ itibarlı teşkilâtını nezaret altına alıp olamadı, bu sebepten onıñ «diniy departamenti» yeterli olur, dep tüşündi.
Meclis büyük zarar kördi – müminler arasında itibarlı olğan, din tasilini körgen insanlar qalmadı. Mustafa Cemilev «qıtada» müftiylik meydanğa ketirilmeli, dep aytqan soñ bu ğayeni kimler yerine ketirecek suali peyda oldı. Kene bir toqtama yüz berdi.
Bu vaziyet işğalcilerge elverişli kele: olar tüzetilmesi mümkün bir statusı olğan teşkilâtnı nezaret altına alğanlar
QMDİ «Qırım» ve «Qırım birligi» kibi teşkilâtlarğa oşamayıp, qırımtatarlar içün qanuniy bir teşkilât, çünki Ablayev Musulman Qurultayında saylanğan edi. Aynı vaqıtta islâm bilgileriniñ seviyesine köre o diniy avtoritet degildir. Putinniñ rejimi Qırımnı qoşacaq olğan Rusiyede islâmda daa çoq bilgili müftiler bar. QMDİ reisiniñ muavinleri ve yardımcıları din ceetinden bilgili olsalar da, daa gençler ve diniy lider yerini alamaylar. Bu vaziyet işğalcilerge elverişli kele: olar tüzetilmesi mümkün bir statusı olğan teşkilâtnı nezaret altına alğanlar.
Qırımtatarlar arasında QMDİ işbirliginden vazgeçmemeli kibi tüşüncelerge qoltutqanlar bar. Rusiye işbirlik içün «Tavriya müftiyligini» saylasa edi, daa beteri olur edi, deyler. Amma tez-tez qurulğan «müftiylikni» Qırım musulmanlarınıñ ekseriyeti tanımaz edi, onıñ saiplerine qarşı menfiy duyğular artar edi. Amma Rusiye hızmetinde yımşağan Aksenovnıñ yanında acı Emirali çıqsa – bir çoq insan tüşünmege başlay: «Belki, alımız o qadar müşkül de degil? Yahşı olmasa da, ne kerek qıbırdamağa? Müfti işğalni tanığan olsa, biz ne yapayıq?». O vaqıt Kreml Ablayev talap etilgen neticege irişti, dep tüşünmege başlay bile.
Al-azırda Meclis ve qırımtatar qarşılığı iştirakçileriniñ bir istegi bar – Ablayev ve onıñ taqımı eñ yaqın vaqıtta qanunğa uymay kibi qabul etilmeli. Qırım cemaat qamaçavı Rusiye içün işğalni masraflı yapa bildi. QMDİ musulmanlarnı nezaret etip olamasa, «Qırımbizim» leyhası daa çoq masraflı olur.
Acı Emirali musulman oğlanları ve qızları ğayıp olğan soñ indemey otura, neticede er şey belli olacaq – işğalciler QAMDİ (Qırım ve Aqyar musulmanları Diniy idaresi) adını bergen QMDİ qoqlalardan ibarettir
O vaqıt mustaqil cemiyetlerni taqip etmek içün masraflar daa çoq olacaq, Diniy idareni keçindirmek daa qolay. Amma bu vazifeni yalıñı QMDİ yapa bile. Ve yapa!
Acı Emirali musulman oğlanları ve qızları ğayıp olğan soñ indemey otura, neticede er şey belli olacaq – işğalciler QAMDİ (Qırım ve Aqyar musulmanları Diniy idaresi) adını bergen QMDİ qoqlalardan ibarettir.
Qırımnıñ yañı «saipleri» de yardım ete bileler. Bunıñ içün Ablayev adından islâmğa zıt kelgen şeylerni yapmaq yeterlidir. Misal olaraq, yanvar 16-da Aqmescitte olıp keçken konferentsiyada seslendirilgen yalanlar. Acı Emiraliniñ insanları Qırım qamaçavınıñ iştirakçileri onı öldürmege isteyler, Meclis liderleri ise qırımtatar gençlerini qıtaiy Ukrainağa köçmege çağıralar, dep ayttılar.
Moskvada Ablayev istiqrar, daa doğrusı – zorbalıqqa boysunuv timsaline çevirile. QMDİ yolbaşçısı bu rolge razı olğan diniy liderlerniñ taqdirini hatırlamaq kerek. Kreml Rusiye-Çeçenistan cenkini iç zıddiyetke çevirmek içün yerli musulmanlarnıñ diniy lideri Ahmat Kadırovnı qullandı. Faqat, onı bir ücüm neticesinde öldürdiler, bunı ise kerek olğanı kibi kimse taqiq etmedi. Kadırovdan evel Dagestanda «ekstremizm» ile küreş «timsali» müfti Sayid-Muhammad Abubakarov öldürilgen edi – bu cinayet de taqiq etilmedi. Kabardino-Balkar Cumhuriyetiniñ qoqla müftisi Anas Pşihaçev 2010 senesi öldürilgen edi. Bunı FSB (Federal havfsızlıq hızmeti) ile çatışmada can bergen kişi yaptı, dep bildirgenler, amma cinayet öyle de taqiq etilmedi...
Anvar Derkaç, jurnalist
«Bloglar» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün