İnsanlıq tarihında eñ qanlı olğan Ekinci Cian Cenkiniñ adiselerini daa çoq hatırlaycaqmız – barışıq içün çoq şey feda etildi, onıñ aqibetleri memleketler ve halqlar içün kerçekten deşetli oldı... Millionlarnen qurban ve ğayıp olğan insan.
Qırımnıñ alman-roman işğalcileri yapqan cinayetlerni ve ketirgen zararnı taqiq etüv komissiyasınıñ neticelerine binaen, cenk devamında 14346421,7 biñ rublelik zarar ketirildi. Qurban ketken insanlar da çoq oldı. Almanlarnıñ SSCB topraqlarında yapqan cinayetleriniñ qurbanlarını esaplav vatandaş komissiyasınıñ 1946 senesi mart 1-ne qadar toplağan malümatına köre, Qırım vilâyeti 135 vatandaşını ve arbiy esirni ğayıp etti, 85447 kişi Almaniyağa alıp ketirildi.
Aman-aman üç yıl devamında Qırım yarımadası işğal altında bulunğan edi. Hatıramızda qalğan facialardan biri – natsistlerniñ Ulu-Sala köyüniñ sakinlerine qarşı yapqan cinayetleridir.
1943 senesi dekabr ayında Ulu-Sala köyünde yaqılğan sakinlerniñ hatıra abidesi
Ulu-Sala – qırımtatarlarınıñ sürgünliginden soñ Sinapnoye adını alğan köyniñ 1945 senesine qadar olğan adı, – Qırımdaki Bağçasaray rayonınıñ Biya Sala köy şurasında yerleşmekte. Manzarası pek güzel – Ulu-Sala rayonnıñ merkezinde, Qırım dağlarınıñ Ekinci sırasında, Qaçı özeniniñ yanında yerleşken edi.
Köyniñ tarihiy adı Ulu-Sala – qayd etmeli ki, «sala» sözüniñ manası iç bir tilde yoq. Bazı mütehassıslar bu söz Qırımda IV asırdan XI asırğa qadar olğan alan tilinden kelgenini aytalar, çünki tarihçılar bu regionda tamır halqınen qarışqan alanlarnıñ nesilleri yaşağanlarını tüşüneler. Qırım hanlığında Ulu-Sala köyü Bağçasaray qaymaqamlığınıñ Apralıq müftisiniñ qadılığı terkibine kirgen edi, Rusiye imparatorlığında köy 1784 senesi fevral ayından başlap Aqmescit uyezdiniñ Tavriya vilâyetine kirgen edi. Soñra Novorossiysk güberniyası Aqmeçet uyezdine, soñra da Aqmescit uyezdiniñ Aluşta vilâyetine kirgen edi.
Ulu-Sala 1842 senesiniñ haritasında
1897 senesi Rusiye ealisini cedvelge aluv neticelerine köre, Ulu-Salada 509 insan yaşağan edi, olardan 480 kişi musulman. 1926 senesi cedvelge aluvına köre, köyde 596 kişi oturğan edi, çoqusı qırımtatarı – 526 sakin.
Qırım yarımadasınıñ büyük qısmı, şu cümleden Ulu-Sala köyü, cenkniñ ilk künlerinde işğal etildi
Qırım yarımadasınıñ büyük qısmı, şu cümleden Ulu-Sala köyü, cenkniñ ilk künlerinde işğal etildi. Köy sakinleriniñ bir çoqu qolunda silâ ile vatannı imaye etmege Qızıl orduğa çağırılğan edi.
İşğalniñ uzun, zor ayları, kün ve geceleri başlandı...
Qırımdaki partizan areketi zor ilerilegen edi – daa doğrusı, birinci basamaqta yeñildi: partizan areketiniñ reberleri Mokrousov ve Martınov bu qadar ağır bir küreşke azır degil ediler ve onı kerek olğanı kibi teşkil etmediler. Qırımlılar ise duşmannıñ reineleri oldılar.
Niayet, cenkte sovet orduları quvetleşti.
1943 senesi oktâbr ayında Qırımda gitlerlilerniñ vaziyeti kerginleşti. Qızı Ordu Sıvaş ve Dnepr arasındaki çöl rayonlarında yerleşti, böylece alman-roman orduları Wehrmachtnıñ esas küçlerinden uzaq qaldılar. Qırımda partizan areketi ğayrıdan başladı. Dağ köyleriniñ sakinleri qoşuldılar, anda esasen qırımtatarlar yaşağan edi.
1943 senesi noyabr ayında 4-yuci partizan brigadası 5-inci bölüginiñ askerleri Ulu-Salağa kirdi. Köy toplaşuvında köy sakinlerinden özüni imaye etmek içün bir taqım qurmağa qarar alındı. Eali partizanlarğa silâ berdi – 8 tüfek ve avtomat. Qomşu köyleri Avciköy ve Biya-Sala sakinleriniñ çoqusı aşayt malını ve tuvarlarnı alıp, ormanğa partizanlarğa ketti.
«Cenüp» ordular gruppasınıñ yolbaşçısı feldmarşal fon Kleyst 17-nci ordu komandanı general-polkovnik Yenekege Qırımdaki partizan areket noqtalarını yoq etmege emir etti
«Cenüp» ordular gruppasınıñ yolbaşçısı feldmarşal fon Kleyst 17-nci ordu komandanı general-polkovnik Yenekege Qırımdaki partizan areket noqtalarını yoq etmege emir etti. İşğalci akimiyet bu vazifelerni yerine ketirip, bir çoq partizan ve adiy insannı cezalandırğan edi. Bu tedbirler partizan otrâdlarını yoq etmeknen beraber aşayt malı ve mal-mülkni almaq, partizanlar kirgen rayonlardan adiy vatandaşlarnı çıqarmaq içün yapılğan edi.
Yeneke cenkten soñ mahkeme esnasında bergen malümatına köre, partizanlar toqtalğan Yayla dağlarına yaqın olğan köylerniñ ealilerini sürgün etmege, köylerni ise yaqmağa avale etilgen edi: «Emir yerine ketirildi. Bu köylerde yaşağan vatandaşlarnıñ bir qısmı qurşunğa tizildi, qalğanlar kontslagerlerge qapatıldı».
İşğalciler tezden yarımadada olarnıñ soñu kelecegini añlap, açuvdan bütün Qırım köylerini çaypap kete ve ealini aşalağan ediler. Yenekeniñ qayd etkenine köre, 1943 senesiniñ soñunda Qırım içün «aşayt malını (boğdan, şarap, tütün, ceviz, tuvar, pamuq ve deri şeyleri) ketirüv planı bar edi, bular işğalci orduğa artqaç kelgeni içün Almaniyağa yollanğan edi». Bu şekilde işğalniñ soñuna qadar devam etti ve Qırımdaki alman ordularınıñ köy idare ştabı bunıñnen oğraşqan ediler.
İşğalcilerniñ ceza tedbirleri vatandaşlarğa qarşı deşetli cinayetlerden ibaret edi
İşğalcilerniñ ceza tedbirleri vatandaşlarğa qarşı deşetli cinayetlerden ibaret edi. Qırım tarihınıñ eñ deşetli facialarından biri Ulu-Sala köyüniñ yoq etilmesi oldı.
Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Devlet arhivi bergen malümatına köre: «1943 senesi dekabr 23-de Ulu-Sala köy cemiyetiniñ azaları ve partizanlar taqımı faşistlerniñ bu köyde yapqanlarını qayd ettiler. Senetke binaen, 1943 senesi dekabr 21-de dekabr 19-20 künleri köyde oturğan ceza berecek adamlar evlerni adamlarnen beraber ateşke berdiler... Almanlar yaqqan 102 evden yalıñız 8 ev söndürildi».
Gizli-gizli çıqqan «Qızıl Qırım» gazetası bu adiselerni 1944 senesi yanvar ayında böyle tarif etken edi: «Alman aydutlarınıñ Bağçasaray rayonı Ulu-Sala köyünde yapqan cinayetlerini köremiz. Dekabr ayınıñ soñunda partizanlarnıñ basqısı altında qalğan almanlar Ulu-Sala köyüni terk etmege mecbur oldılar. Anda partizan taqımı kirdi. Halq intiqamcıları öldürüv ve yoq etüvge azır ediler. Yalıñız 8 evni qurtarıp oldıq. Ümer Mentairniñ ev mağazasında 25 ceset tapıldı. Alman cinayetçileri ketmezden evel mında sovet vatandaşlarını qapattılar. Adamlarnı bağladılar. Gitlerliler olarğa benzip tökip yaqtılar. Soñra evni ateşke berdiler. Ğariplerniñ sesleri bütün köyde eşitilgen edi».
Maqalede facialı şekilde elâk olğan köy sakinleriniñ adları yazılğan edi. Umumen Ulu-Sala köyüniñ 215 sakini tiri yaqıldı.
Ulu-Sala köyünde doğğanlar ve olarnıñ nesilleri 1943 senesi genotsidiniñ qurbanları abidesi yanında
Bugünde-bugün Ulu-Sala faciasını Ekinci cian cenkiniñ oşağan faciaları ile beraber hatırlaymız – belorus Hatıni, çeh Liditsası. Bu kederli adiselerni bilmek ve hatırlamaq – ileride olarnıñ tekrarlanmasına yol bermemek demektir.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası