Rusiyege qoltutqan «Qırım» teşkilâtınıñ faallerinden biri Murad Yazıciyev qırımtatarlarnı Qurultaynıñ vesiqalarında qayd etilgen devletçilik planlarından vazgeçmege çağırdı. «Biz - Rusiyelimiz, tuvğan Rusiye toprağımız – sağlam tüşüngen qırımtatarlarnıñ yañı milliy ğayesidir!» – dep bildire beyanatını «Krım.Belogorye» saytı.
Yazıciyevniñ fikirince, Rusiyeniñ Qırımda yaratqan şaraitlerde qırımtatarlarnıñ «milliy mustaqil muhtariyet ğayesi manasını coya ve yañı ğaye aktual ola». «Biz Rusiyelimiz, bundan ğurur duyıp, yañı milliy mefküreni buña köre qurmaq ve yañı nesilni quvetli ve asırlarnen şüret qazanğan Rusiyeniñ vatanperverleri olaraq terbiyelemek kerekmiz! Tek bundan soñra ileride Rusiye Federatsiyası terkibinde Tataristan, Başkortostan, Çeçenistan, Dagestan ve digerleri kibi qırımtatar milliy cumhuriyeti qurulacağına ümüt etmek mümkün», – dep tüşüne o.
«Remziniñ sımarışı»
Nariman Celal
Qırımtatar Milliy Meclisi reisiniñ muavini Nariman Celâlnıñ zanınca, Rusiyege qoltutqan belli olmağan bir faalniñ beyanatında Rusiye siyasiy tehnologlarınıñ ğayretini qıdırmağa kerekmey, ve bunı yerli satqınlarnıñ şahsiy ğayesi olğanını tüşüne. Celâl milliy ğayeden vazgeçmege çağırğan faalniñ Rusiye federativ devletiniñ tarihını bilmegenini ayta. «O (Yazıciyev), biraz meraqlanıp ögrense edi, Rusiye terkibindeki milliy cumhuriyetler bu milletlerniñ kelecegini belgilemek aqqı meselesine büyük diqqat ayırılğanından peyda olğanını bilir edi. Atta bazıları barrikadalar qurmağa ve silâ almağa mecbur olğan ediler, amma milliy ğayeden vazgeçmediler», – dep ayttı Celâl Qırım.Aqiqatqa.
Zair Smedlâyev
Qurultay merkeziy saylav komissiyasınıñ reisi Zair Smedlâyev emin ki, Rusiyege qoltutqan faalniñ aytqanları Qırımnıñ Rusiye Devlet şurası reisiniñ muavini Remzi İlyasovnıñ emiri ile bağlı. «Bu oğlan (Yazıciyev – QA) eki sözni bağlap olamay, Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı olıp, «meclis» sözüni doğru telâffuz etmege bile ögrenmedi! O, «menjelis», dep yazğan edi. Remziniñ (İlyasovnıñ – QA) sımarışıdır, bunı özü seslendirmege istemedi, o, aqıllıdır!» – dep ayttı Smedlâyev Qırım.Aqiqatqa.
Belli olğanı kibi, Meclis reisi vazifesine namzet köstergen Qırımnıñ Rusiye Devlet şurası reisiniñ muavini Remzi İlyasov Rusiye akimiyeti ile iş tutıp, 2014 senesi «Qırım Cumhuriyetinde devlet tilleri ve diger tillerniñ qullanması aqqında» qanun leyhasını qayd etti. Lâkin onıñ teşebbüsine deputatlarnıñ ekseriyeti ve Cemaat palatasınıñ azaları qoltutmadı. Teşebbüs qabul etilmegen soñ İlyasovnıñ bütün areketleri Meclisteki eski işdeşlerinden uzaqlaşmaq ve Rusiyege sadıq olğanını köstermek içün yapılğan edi. O, «Qırım» teşkilâtını esas etkenlerden biridir. İlyasovnıñ bu teşkilâtnıñ azası yapqan beyanatı ile bağlı izaatlarını alıp olamadıq.
«Ömür kösterir»
Vasvi Abduraimov
«Qırım» vekiliniñ sözlerine Rusiyege qoltutqan diger qırımtatar teşkilâtlarınıñ temsilcileri de şübeli yanaştılar. «Milli firqa» firqasınıñ esasçısı Vasvi Abduraimov Qırım.Aqiqatqa Yazıciyev aqqında bir şey bilmegenini bildirip, onıñ teklifiniñ manası olmağanını ayttı, çünki, onıñ fikirince, Rusiye terkibinde qırımtatar devletçiligi endi bar. «Men Yazıciyevni, onıñ milliy arekette yerini, medeniyet faaliyetinde ya da başqa bir yerde ne yapqanını bilmeyim. Qırımtatarlarnıñ milliy devletçilik aqqı Rusiye Federatsiyasında yerine ketirildi. Qırım Cumhuriyetiniñ anayasasında qırımtatar tili devlet tili olaraq qayd etile», – dep ayttı Abduraimov. O, qırımtatarlar ana tilini devlet tili olaraq qullanmaq aqqından faydalanıp olamağanınen razı. Faqat yarımadanıñ Rusiye akimiyetiniñ İlyasovnıñ umumtasil mekteplerde ukrain ya da qırımtatar tiliniñ (istekke köre) mecburiy ögrenmesi teklifine qoltutmağanınıñ sebebi Qırımnıñ şimdiki Rusiye reberliginiñ ukrain «qılığı» olğanını ayttı. «Şunı aytmaq kerek ki, sebep – reberlikniñ yanaşuvıdır. Çünki şimdi anda olğan insanlar ukrain Qırımını da qurğan ediler», – dedi o.
Lentun Bezaziyev
Qırımnıñ Rusiye parlamentiniñ «Yedinaya Rossiya» deputatı Lentun Bezaziyevniñ fikirince, Rusiye terkibinde qırımtatarlarnıñ milliy devletçiligi aqqında aytmaq daa erte, çünki halqnıñ medeniy ihtiyaclarını qarşılamaq imkânları şimdi de bar. Bezaziyev Rusiye prezidenti Vladimir Putinniñ qırımtatar halqınıñ reabilitatsiyası aqqında buyruğı, «Millet» qırımtatar telekanalınıñ açılması, em de qırımtatar tilinde çıqqan neşirlerniñ Rusiye bücetinden maliye etilmesini Rusiyeniñ Qırım işğali vaqtında olğan müsbet deñişmeler dep adladı. «Qırımtatarlarğa muhtariyet kerekmey, dep aytmayım, 2020 senesine qadar işimiz bar, soñra ömür kösterir», – dep ayttı deputat Qırım.Aqiqatqa.
Yazıciyevniñ özü onıñ fikrini içtimaiy ağlarnıñ qullanıcıları ve jurnalistler bozıp aydınlatqanlarını bildire. Onıñ beyanatında qırımtatarlar milliy-topraq cumhuriyeti aqqında aytmaqtan evel Rusiyeliler olmaq kerek, dep aytıla. «Milliy medeniy muhtariyetni bizge yarın da berirler, biz milliy cumhuriyetni qazanmağa tırışmaq kerekmiz», – dep ayttı Yazıciyev Qırım.Aqiqatqa ve bu onıñ şahsiy fikri olğanını bildirdi.
Farqlı isteklerge köre muhtariyetler
Ukrain Qırımında devletçilik ğayesi 1993 senesi Ekinci Qurultayda şekillendirilgen edi. O vaqıt Ukraina terkibinde qırımtatarlarnıñ devletçiligi aqqında söz yürsetilgen edi. «Qırım Cumhuriyeti devlet olaraq Ukraina terkibinde qırımtatar halqınıñ kelecegini belgilemek aqqınıñ yerine ketirilmesi esasında inkişaf etmek kerek», – dep aytılğan edi Qurultay qararında.
Nadir Bekirov
«Daa 90-ıncı seneleriniñ başında Meclis Qırım anayasasınıñ variantını teklif etken edi. Onı, elbet de, tekrar baqmaq ve tüzetmek kerek. Bir çoq madde eskirdi. Faqat eki palatalı parlament ve bir sıra diger şey alâ aktual ola. Söz sırası, mütehassıslar onı Milliy Meclisniñ sımarışına köre ve nezareti altında yazğan ediler. Soñra ukrain anayasa mütehassıslarınıñ iştiraki ile qanun leyhası azırlandı. Soñra ise Ukraina ve Meclis reberliginiñ bu leyhalarnı yerine ketirmek istemegenleri añlaşıldı», – dep ayttı Qırım.Aqiqatqa Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqları içün Göñülliler fondu İdareciler şurasınıñ azası (2003-2008) Nadir Bekirov, Meclisniñ belli tenqitçisi.
İşğalden soñ birden eki devlet – Rusiye ve Ukraina – qırımtatarlarğa muhtariyet berilecegini vade etti. Prezident Vladimir Putin Qırımnıñ sürgün olunğan halqlarınıñ reabilitatsiyası aqqında buyruğında qırımtatarlarnı da qayd etti. Vatanına qaytqanlar içün milliy-medeniy muhtariyet olacağı belgilendi. Faqat şimdilik bu qarar kerçekleşmedi.
Nadir Bekirovnıñ zanınca, tarihiy vatanında yaşağan qırımtatarlar Rusiye teklif etken milliy-medeniy muhtariyet olmasınen razı olmazlar, çünki maddiy taraftan bütünley akimiyetke bağlı olacaqlar. O, hatırlattı ki, qırımtatar devletçiliginiñ ananesi halqara añlaşmalarğa baqmadan (Küçük Kaynarca añlaşması) Rusiye tarafından bozulğan edi.
Rusiye qırımtatarlarnı sevdirecek olsa edi, çoqtan tam tersini yapar ediNatalya Belittser
Kiyev eksperti Natalya Belittserniñ fikirince, Rusiyede qırımtatar milliy devletçiligi mevzusı aktual degil, çünki bu memleketniñ qanunlarında böyle bir şey yoq. «Milliy-medeniy muhtariyetler, az sayılı şimal halqları aqqında meraqlı bir qanun bar, amma qırımtatarlar olarğa ait degiller», – dep qayd etti o.
Belittserniñ bildirgenine köre, Rusiye işğalden soñra bergen vadelerinden vazgeçip, qırımtatarlar ile munasebetlerde küç qullanmağa qarar aldı.
«Strategik ceetten baqacaq olsaq, Rusiye qırımtatarlarnı sevdirecek olsa edi, çoqtan tam tersini yapar edi, eñ azından üç devlet tiliniñ aynı seviyede qullanmasını temin eter edi», – dedi ekspert. Onıñ fikirince, Yazıciyev seslendirgen çağıruv qırımtatarlarnıñ Rusiyede qorçalanmağanını ve mahsus hızmetlerniñ basqısı altında bulunğanını ifadeley. «Soñki vaqialar şunı kösterdi ki, noqtaiy-nazarını aydınlatmağan qırımtatarlar da FSB basqısı altında qala bileler», – dep ayttı o Qırım.Aqiqatqa. Ekspertniñ zanınca, soñki basqılar dalğası Moskva teşebbüsinen yapıldı.
Natalya Belittser Ukraina reberliginiñ qırımtatarlarğa bergen vadeleri aqqında aytıp, prezident Petro Poroşenkonıñ Ukrainanıñ yañı Anayasasında qırımtatarlar içün milliy-territorial muhtariyetni qayd etmek sözü yalıñız vatandaş faalleri ve ekspertlerniñ basqısı altında yerine ketireleceginden emin olğanını bildirdi. O, qırımtatar halqınıñ problemlerine olğan munasebet örnegi olaraq Ukraina ükümeti tarafından Yuqarı Radanıñ qırımtatar halqını yarımadanıñ tamır halqı olaraq tanımaq qararınıñ yerine ketirilmegenini kösterdi. İşbu qarar 2014 senesi mart ayında qabul etilgen edi ve Nazirler Şurası bu statusnı tasdıqlaycaq qanun leyhalarını azırlamaq kerek edi. Lâkin o künden berli bir şey deñişmedi.
Rusiyeniñ angi yerinde musulmanlar raat yaşay?
Rafis Kaşapov
Rusiye akimiyeti qırımtatarlarğa milliy muhtariyet ve federal merkez arasında güzel munasebetler örnegini köstermek içün bir qaç kere Tataristannı qayd etken edi. İşğalniñ birinci ayları Kazan eyyetleri Aqmescitni toqtamayıp ziyaret etken ediler. Amma şunı aytmaq kerek ki, Tataristanda tatar milliy areketiniñ faali Rafis Kaşapov içtimaiy ağlarda Rusiyeniñ Qırım ve Donbassta yapqanlarını tenqit etkeni içün apiske alındı. Onıñ ekiz qardaşı Nafis Kaşapov Rusiyeni terk etmege mecbur oldı ve Poloniyağa köçti. O, faallerge qarşı yapılğan basqı aqqında bildire. «2006 senesiniñ başında Qırımğa keldim, adamlar Tataristanda diktatura olğanına inanmayıp, meni ahmaq saydılar. Putin zamanında Tataristan ve Başkortostanda aman-aman 30 tatarı öldürildi, tahminen eki biñ qoranta çetelge qaçtı. Aman-aman üç yüz kişi apiste yata», – dep ayttı Nafis Kaşapov Qırım.Aqiqatqa.
Yazıciyev Rusiyede qırımtatarlarnıñ dindaşları çoq olğanını ve camiler qurulğanını qayd ete. Naberejnıye Çelnı camisiniñ eski imamı, siyasiy sebeplerden icret etmege mecbur olğan Ayrat Vahitovnıñ aytqanına köre, musulmanlar akimiyet areketlerine qoltutsalar, o vaqıt özüni raat duyalar. «Er seferinde «qoltutamız» dep qıçırğan Putin musulmanlarını aytam. Amma sistemağa qarşı çıqqanlar sert basqılarğa oğratıla, olarğa qarşı cinaiy işler açıla, olarnı qıynaylar ve atta mahkemeden tış idam eteler. Şahsiy subetlerde sistema musulmanları da bunı inkâr etmey. Putinniñ prezidentlik zamanı devamında on biñlernen musulmanlar Şimaliy Kavkaz, Edil boyu ve diger regionlarnı terk ettiler, şu cümleden Ukrainağa ketkenler de bar», – dep ayttı o Qırım.Aqiqatqa. Vahitov Rusiyeden uzaqlaşmaq – Qırım musulmanlarınıñ ömür ihtiyacı olğanını qoştı.