Qırım tarihınıñ saifeleri. Ferğana faciası

Nasıl ola da, nefret – bir ande – adetiy barışıq, dostluq ve qardaşlıqnı boza? Belki, qarışıqlıq apansızdan meydanğa çıqmay – tertipni yeñgende, onıñ neticelerini er kes köre, çünki körmemek imkân yoq artıq…

İşbu vaqialar 26 yıl evelsi yüz berdi, amma olarnı yaşağan er bir insannıñ hafızasında alâ daa yaşay. Olğan adiselerniñ sebepleri alâ daa belgisizdir, amma er kes deşetli ve müthiş bir şey aqqında dey…

Ferğana, 1989 senesi

1989 senesi mayıs 16-18 künleri Özbekistannıñ Ferğana vilâyetiniñ şarqında olğan Kuvasay şeerinde özbek ve türk yaşları arasında dögüşler yüz berdi. Türk-meshetinler, qırımtatarlar kibi, Vatanından sürgün etilgen bir halq edi.

1944 senesi noyabr ayında Devlet Mudafaa Komitetiniñ Qararı esasında yüz binden ziyade türk-meshetini Gürcistan, Meshetiyadan – «ealiniñ büyük bir qısmı Türkiyeniñ sıñırdaş sakinleri ile soydaşlıq munasebeti ile bağlı olğanı ve icret keyfini bildirgeni sebebinden» ve «duşmanlarğa yardım köstergenleri, Türkiye istihbarat organları içün hızmet etkenlerinde qabaaatlanıp» sürgün etildi.

Mahsus köçip kelgenler statusı ile köylerde yerleştirildi. O vaqıt sürgün etilgen halqlar 1956 senesi evlerine qaytarıldı, türk-meshetinler, qırımtatarlar kibi, memuriy nezaretten Vatanğa qaytmaq aqqı olmadan azat etildi. Büyük qısmı Orta Asiya ve Qazahistanda yaşamağa qaldı.

Ciddiy, çoq taraflı ziddiyetlerde sıqı olğanı kibi – bugün manaçıqnı hatırlağan insan az, sebebi üzerinde taqiqatçılar alâ daa tüşüne. Deyler ki, er şey adiy çarşı qavğasından başlandı – sanki türk biri özbek satıcı qadınğa qaba bir söz ayttı, cilekni qapaqladı, oña arqa oldılar ve dögüş başlandı.

Birazdan taqiqatçılar 1989 senesiniñ mayıs ayı vaqialarından evel 1988 senesi Taşkentte keçirilgen mitingler olğan edi – olar «Ruslar, Rusiyege, qırımtatarlar ise – Qırımğa ketiñiz» şiarları altında keçti. Georgiy İvanov aytqanı kibi, 1989 senesi fevral ayında Taşkentte özbek ekstremistleri tarafından slavlarğa ücüm etile edi. Andijanda «Özbek halqınıñ aqiqiy oğulları olsañız, ruslardan qalışmañız… Özbekistanda olar içün yer yoq» özbek tilinde yazılğan sözler ile risaleler tarqatıla edi».

1989 senesi mayıs 16-18 vaqialarından soñ eyecan eksilmedi, özbek gençleri arasında türklerni «cezalamaq» kerek degen laflar tarqatıldı.

Mayıs 23 künü Kuvasay dögüşleri eki kün devam etken büyük çatışmağa çevirindi. Er tarafta bir qaç yüz insan iştirak etken edi. İnsan sürüsi türkler ve diger milliy azlıqlarnıñ vekilleri yaşağan kvartallarğa kelip, anda tertipsizlikni meydanğa ketirmege tırışa edi. Akimiyet insanlarnı de qandıra, de küç ile quva edi. Diger rayon ve vilâyetlerden militsiyanıñ qoşma küçleri kelgende (bir 300 insan), tertipsizlik toqtaldı. 58 insan zarar kördi, 32 hastahanege ketirildi, şu cümleden 2 militsiya hadimi. Ertesi künü dögüşte yaralanğan qavmiy tacik elâk oldı.

Bu vaqialardan soñ Ferğana vilâyeti boyunca öşekler tarqtılmağa başlandı – biri digerinden qorqunçlıdır – türk-meshetinlerniñ «kavğalaşuvı», özbeklerge yapılğan «horlav», türkler özbek qızlarınıñ namusına keçkeni, özbek bala bağçasında balalarnı soyıp, parçalarğa bölgenleri aqqında ve ilâhre.

İyün 3 künü sabası Taşlaqta özbek gençleriniñ sürüsi türk-meshetinler yaşağan soqaqlarğa taba yöneldi. Evlerni yaqıp, saiplerini dögmege başladılar. Soñra Komsomolskiy qasabasına taba ketseler, anda olarğa içki ordu bölükleri qarşılıq köstermege tırıştı, amma muvafaqiyetsiz. Komsomolskiy qasabasında da türk-meshetinlerniñ evlerini yaqıp qoydılar. Şu gençlerniñ bir qısmı Taşlaqqa qaytıp, türklerge ücümine devam etti, birinci öldürüvler yüz berdi. Ücümlerden qaçqan türk-meshetinler Sovet Birliginiñ Kommunistik Firqasınıñ (KPSS) rayon komitteinde militsiya imayesi altında toplana edi. Aqşamğa 300-400 insan Margilanda türk-meshetinlerniñ evlerini yaqqan edi, Ferğanada yaşağan türk-meshetinlerge de ücüm etildi.

Ferğana, 1989 senesi mayıs-iyün

İyün 3-den 4-ne keçer gecesi Ferğanağa içki ordu bölükleri kelmege başladı. Saba iyün 4-de Ferğana, Margilan ve Taşlaqta ücüm ve yanğın çıqaruvlar ğayrıdan başlandı. Türk-meshetinler yaşağan diger rayonlarda da ücümler yüz berdi. Özbek SSC Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ iyün 4 künü Ferğana vilâyetiniñ bazı rayonlarında komendat rejimini kirsetmek aqta Qararı qabul etildi.

Qırımtatarı Eskender Asanov hatırlay – o vaqıt 9 yaşında edi. Bala añında iyün dörtü qaldı: blokpost, şeerlerde yürgen arbiy patrul ve azbar qapılarında baylanğan yavluqlar aqlımda. İyün 4 künü bizge soylarımız musafirlikke keldi, bir oğlançıqnıñ azbarda qolu yaralandı, onı acele yardımğa ketirdiler – anda ise nice yaralanğan insan bar edi».

Özbekler yaqalanğanlarnı azat etmege ve intiqam içün olarğa türk-meshetinlerni teslim etmege talap etken edi. KPSS Taşlaq rayon komiteti ve Taşlaq İçki işler rayon bölüginiñ binalarına ücüm etilgen edi. Militsiya İçki işler rayon bölüginiñ binasını qurtarıp oldı, amma insan sürüsi dört saat devamında binanı musarada tuta edi. On beş militsiya hadimi yaralandı, biri elâk oldı.

İyün dörtünde, üyleden soñ, bir top adam Margilan şeer komitetine sürip keldi, amma türk-meshetinlerni o vaqıt endi tahliye etken ediler. Ferğanada saba şeer merkezinde qollarında tayaq ve demirni tutqan açuvlı yaşlar toplanıp, maşina, tükânlarğa ura, KPSS vilâyet komitetiniñ binasına sarıp aldı, taşlarnı ata edi. Bir qaç insan binağa sürip kirdi 200-300 insan ava limanı yanında yaşağan türk-meshetinlerniñ evlerini yaqa edi. Aqşamğa şeer ve qışlaqlarda türk-meshetinlerge ücüm etmege başladılar.​

Adiselerniñ şaatı Natalya Ofitserova hatırlay: «Saba saat 10. İnstitutta iqtisadiyat imtianını beremiz. Gruppamızda Vodstroy qasabasından üç qız yetişmey. Qasevet çekemiz, çünki qasaba evler yanğanı, kök qara olğanı ve gece insanlar öldürilgeni aqta öşekler endi peyda olmağa başladı… Amma inanılmay. İmtiandan soñ evge qaytam, Vodstroy ve Kuvasayda evlerni yaqqanları aqta tarif etem, anam – boş laf, olamaz dey ve Taşkentke iş ziyaretine azırlana…

Ava limanına yol boyu qocaman uçaqlarnıñ engeni körüldi. Lük açıldı, BTRler çıqtı. Kerçeketen qorqunçlı, vaziyetni belgisizlik kerginleştire edi – televizorda sükün, telefonlar söndürilgen. Er kes şeerniñ çeşit rayonlarında yaşay, kimse bir şey bilmey. Tek öşek. Kuvasay tarafından qara tuman, şeer qapatılğan. Sovet Birliginde öyle bir şey olacağına kimse inanmay edi. Er kes şaşqan edi».

Ferğanada ücüm neticesinde yararğanlar

Soqaqlarda blokpostlarnı yerleştirdiler. İnsanlar askerlerge suv ketire, aş pişire, blokpostalarğa alıp bara ediler. Olarnı qorçalarlar dep, inana ediler. Çoqusı insanlarnıñ hatırasında şu yanğan evler ve qomşu, tuvğanları içün qasevet duyğusı saqlanıldı…

SSCB Nazirler Şurasınıñ reisi Nikolay Rıjkov Ferğana faciası yerlerinde

«İnstitutta studentlerni toplaylar, televeziorda bir sürü adam ellerinde öldürilgen özbek oğlanını tutıp ketkenini, vilâyet icraiy komitetni sarıp alğanını ve evlerni yaqqanını köstereler… Soqaqlarda ölgen insanlar, yañgan erkek, qadın, balalar… Er kes ağlay. Gornıy qasabasında türk ve bir qaç qırımtatar ailesiniñ evlerini yaqqan ekenler. Kimsege nefret yoq, ayret, amma episi bir beraber edik – Saida, Muazzam, Olâ, Alla, Selim ve Marina. Milletlerge bölünmey edik… Er şey yerine kelir ve barışıqnen dostluq kene pekitilecegine inana edik. Amma bir şey deñişkendir. Er kes evlerini satıp, kim Qırımğa, kim Rusiyege kete edi… Birinci dalğa edi», – dey şaat.

Komendant rejiminiñ olğanına baqmadan, ertesi künü Ferğanada tertipsizlik devam etti. Künniñ soñuna içki ordu ve militsiya onı toqtattı. Faqat, çoqqa degil…

Devamı bar

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası