«Qadınlar, balalar ve qartlar tüyümçikleri ile mektepke taraf ketkenlerini, meydanda acınıqlı bir yığıntı teşkil etip turğanlarını uzun vaqıt devamında közetip turdı. Balalar ağlay, büyükler yavaş ve şaşqınlıqnen aytışa ediler. Sonra yuqarsı yapıq, yeşil maşnalar yaqınlaşıp şiddetnen aylandı. Olardan yeşil kiyimli insanlar sıçrap tüşti. Meydandaki adamlar indemeden, sanki tüşte kibi, maşnalarğa minip başladılar, yalıñız bir qartiy bağırıqladı, ince mecalsız sesnen bala ağladı. Sonra kene er şey tındı. Maşnalar çuqurlarda sıçrarken aşıqıp kettiler. Olar kötergen toz yavaştan ve sanki şaşmalap oturmaqta edi»
Bu qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında yazılğan eñ tesirli eserlerden biri – «Yañğızlıq» eserinden alınğan satırlardır. Ervin Ümerov – qısmeti facialı olğan istidatlı yazıcınıñ qalemine ait olğan satırlar.
Ervin Osman oğlu Umerov mayıs 1 künü 1938 senesi Qırım MSSC-niñ Oktâbrskoye rayonında Yañı-Sala (şimdi Qurman rayonınıñ Rogovo köyu) köyunde ocalar ailesinde dünyağa keldi. Altı yaşında ekende, 1944 senesi mayıs 18-de, ana-babası ile Qırımdan Orta Asiyağa sürgün etildi.
Ervinniñ ailesi Özbek SSC-niñ Ferğana vilâyeti Altı-Arıq rayonıñ Palasan adlı tena bir köyge barıp tüşti. Balalıqnıñ bu ağır hatırlavları olacaq yazıcınıñ hafızasında ebediyen qaldı… 1957 senesi mektepni bitirgen son, yermaynı işlegen zavodda çilengir-armaturacı olaraq, sonra ise rayon statistik idaresinde inspektor olıp çalıştı. Aynı şu vaqıtları Özbekistan gazetalarında basılmağa başladı.
İlk ciddiy neşiri – 1959 senesi Moskavada Özbekistan sanat ve edebiyatı dekadasında, Özbek SSC-niñ bediiy edebiyatı neşriyatı tarafından çıqarılğan, qırımtatar yazıcılarınıñ «Ayatımıznıñ künleri» cıyıntığında ikâyesi oldı. İşbu cıyıntıq – sürgünlikten soñ qırımtatar yazıcıları, em belli, em yaş soylarınıñ eserleri basılğan ilk toplamdır. Müellifler arasında cebeden qaytmağan yazıcılar da bar edi – Mamut Dibağ, Ennan Alimov.
«Ayatımıznıñ künleri» cıyıntığınıñ birinci saifesi
On beş yıllıq sükünetten soñ böyle cıyıntıqnıñ peyda olması müsbet bir şey olaraq tanılacaq, amma… Kitap açılğanda, köz qayta edi: ilk saifesinde «qırımtatar tilinden tercime» cümlesinde «qırım» sözüni matbaa boyası ile boyalap qoydılar. Em kitapta da «qırımtatar» sözü yoq edi…
İleride em Ervin Ümerov, em diger qırımtatar yazıcıları Qırım aqqında yazmağa isteseler, coyulğan vatan, sürgünlik, qırımtatar halqı aqta bir şey yazılmaycağını añladılar. Bu yasaqnıñ yoq olmasına nice yıllar kerek oldı…
1960 senesi dostu Emil Amit ile beraberlikte Moskvadaki A.M. Gorkiy adına Edebiy institutına kire. Kelecekte ekisi de – em Amit, em Ümerov halqınıñ faciası aqqında accı, tesirli eserlerni yazarlar. Şimdi ise memleketniñ eñ eyi aliy oquv yurtunda yazıcılıq ünerini ögreneler.
Ervin Ümerov zenaatdaşları ile
İnstitutnı bitirgen soñ Taşkentke yollanıldı, anda o vaqıtta Özbekistannıñ Komunistik Firqasınıñ Merkeziy Komitetiniñ organı olaraq, qırımtatar tilinde çıqıp başlağan «Lenin bayrağı» gazetasına edebiy hadim vazifesine qabul etildi. Gazetada beş yılğa yaqın çalışqan soñ, Ervin Bütünbirlik radiosınıñ Edebiy dramatik yayınınıñ Baş muarrirliginiñ SSCB-gi halqlarınıñ edebiyatı bölügine müdir vazifesine avuştı. 1976 senesi «Bala edebiyatı» neşriyatına SSCB-gi halqlarınıñ edebiyatı bölügine üyken muarrir vazifesine keçti, anda pensiyağa çıqqanğa qadar çalıştı. 1966 senesinden başlap SSCB-gi jurnalistler Birliginiñ azası, 1978 senesinden ise – SSCB-niñ yazıcıları Birliginiñ azası ola.
Ervin Ümerovnıñ «Qara poyezdlar» kitabı
O, rus ve qırımtatar tillerinde yazılğan kitaplarnıñ müellifi ola. Amma, elbette ki, qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında eserleri olardan eñ körümlidir. Olarnı XX asırnıñ 60-ncı seneleri soñunda yazğan edi, amma tsenzura sebebinden eserleri dünya yüzüni körip olamay edi.
«Yañğızlıq», «Qara poyezdlаr», «Ruhset» kibi eserler ğayrıdan qurucılıq devrinden soñ – qırımtatarlarnıñ Vatanına kütleviy sürette qaytıp başlanğanından soñ derc etildiler. 2002 senesi Moskvadaki «Tekst» neşriyatı «Qara poyezdlаr» cıyıntığını bastırdı. Cıyıntıqqa sürgünlikke bağışlanğan ikâye ve vesiqalı povest kirdi. Aytuvlı bir adise edi…
«Adı Sabırlı edi», – Ervin Ümerov oquyıcılarınıñ eñ sevimli eserlerinden biri – «Yañğızlıq» eseri böyle başlana.
Eserniñ baş qaramanı – Sabırlı adlı köpek (cınslı çoban köpegi ve qaşqırnıñ küçelegi).
Bir insannıñ degil, halqnıñ faciasını köpek aqqında qısqa bir ikâyeçikte añlatmaq mümkünmi?
Bir insannıñ degil, halqnıñ faciasını köpek aqqında qısqa bir ikâyeçikte añlatmaq mümkünmi? İmkânsız bir şey kibi körüne. Amma istidatlı yazıcı bu ağır meseleni çeze…
Sabırlı qırımtatarlar sürgün etilmesiniñ sessiz şaatı oldı. O, köy sakinleri bütün mal-mülküni bıraqıp ne yerge ketkenini añlap olamay edi.
«Qadınlar, balalar ve qartlar tüyümçikleri ile mektepke taraf ketkenlerini, meydanda acınıqlı bir yığıntı teşkil etip turğanlarını uzun vaqıt devamında közetip turdı. Balalar ağlay, büyükler yavaş ve şaşqınlıqnen aytışa ediler. Sonra yuqarsı yapıq, yeşil maşnalar yaqınlaşıp şiddetnen aylandı. Olardan yeşil kiyimli insanlar sıçrap tüşti. Meydandaki adamlar indemeden, sanki tüşte kibi, maşnalarğa minip başladılar, yalıñız bir qartiy bağırıqladı, ince mecalsız sesnen bala ağladı. Sonra kene er şey tındı. Maşnalar çuqurlarda sıçrarken aşıqıp kettiler. Olar kötergen toz yavaştan ve sanki şaşmalap oturmaqta edi…»
«Bu nasıl olur da – bütün köyge ımpıstan-tımpıstan yeşil maşnalarğa oturıp ketmek? Olar bütünley aqıldan azdılarmı ne? Tabiiy ki, biri-birine musafirlikke, toylarğa toplaşıp barmağa seve ediler, lâkin bütün köyni bom-boş qaldırıp ketkenleri iç olmadı...»- dep tüşüne edi Sabırlı.
«Qırımtatarlar içün vatandan sürgün etilmeniñ birinci yigirmi dört saatı bitti, ekinci sutkası başlandı...».
1980 ss soñunda Ervin Ümerov Qırmğa kelip, artıq mında qala
1980 ss soñunda Ervin Ümerov Qırmğa kelip, artıq mında qala. Ukrain vatandaşlığını qabul etе, yataqhane qaydını ala; mesken aluv nevbetine tura. Bekley. Bekley. Bazıda kabinetlerge bara – akimiyet sürgün etilgenlerniñ abadanlaştıruvı aqta tarif etmekte edi. Onıñ içün bu 15 metrlik bir oda pek emiyetli edi – Vatanda yaşamaq ve icat etmek bir imkân. Yıllarca bekledi…
Ağır hastalığı ümüt, arzu ve isteklerini kesti. Belli yazıcı Qırımda ev öyle de alıp olamadı, Vatanında artıq tek mezarlıqta yer taptı…
Yazıcı Ervin Ümerov Moskvada 2007 senesi fevral 24 künü elâk oldı. Soñ ricası ile Vatanı – Qırımda defn etildi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası