Bağçasaray – Qırımtatar Milliy Meclis reisiniñ muavini İlmi Ümerov – Qırımda akimiyetni alem-aşkâre tenqit etken ve yarımada vaziyeti boyunca öz hoşnutsızlığını gizlemegen siyasetçilerden biridir. Bıltır avgust ayında 9 sene devamında eda etken Bağçasaray rayon devlet memuriyetiniñ başı vazifesinden vazgeçti. O vaqıt Ümerov Rusiye devlet hızmetiçisi antını almağa istemedi, birinci şahıslarnıñ tarafından ise onıñ işine itiraz yoq edi ve onı atta yolbaşçı vazifesinde qalmağa çağırğan ediler. «Ümdelerge sadıq olmaq kerek», – añlata o. Meclis reisiniñ ayatında olğan deñişüvler, tuvğanlarına etilgen basqı, cumhuriyet başı ile soñki subetiniñ mevzu ve tarihı, qırımtatarlarnıñ temsiliy organınıñ faaliyeti ve Qırımdan çıqmaq imkâniyeti aqqında İlmi Ümerov Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
– Eviñizde keçirilgen tintüvden soñ Taqiqat komiteti sizni raat qaldırdımı?
Taqiqat ketişatı aqqında malümatnı faş etmeycegim aqqında ariza yazğanım. Daa eki kere çagırğan ediler – taqiqat tedbirleri edi. Raat qaldırdılar aytamam. Meni bu körüşüvlerge «fevral 26» işi boyunca şaat olaraq çağıralar. Ayta bilgenim tek bir şey, şaatlığımnı Ahtem Çiygoznıñ faydasına berem. Çünki o kerçekten de kütleviy nizamsızlıqnıñ teşkilâtçısı degil edi ki, aksine, parlament ögünde olğan künü ep kesni tınçlandırmağa, toqtatmağa, tertipsizlikniñ ögüni almağa tırışa edi.
– «Fevral 26» işi boyunca sorğularğa çekilgen şahıslarnı Ahtem Çiygozğa qarşı şaatlıq etmege çağıralar degen bir fikir bar. Bu aqta ne ayta bilesiñiz?
– İhtimal. Amma şahsen maña bağlı degil. Maña basqı köstermeyip, cevaplarımnı deñiştirmege rica etmey ediler. Aksine, men bastırılğan cevaplarnı tüzetkende, taqiqatçı da tüzete edi.
– Fikriñizce, «fevral 26» işini bir kimse sımarış ete bilemi? Öyle alda, müşteri Qırımdanmı yoqsa yoq?
– Qıyın sual. Mında menfaatlar bir-birine bağlı ola bile. 100% eminim ki, sımarlanğan siyasiy iştir. Ahtem Çiygoznı sayladılar, çünki o faaldir ya da, başqace aytacaq olsaq, uzlaşmağa razı olmağandır. İmkânlarını sıñırladılar. Şimdi mayıs 18 (qırımtatar halqınıñ sürgünlik qurbanlarını hatıra künü, – müel.) künü matem tedbirlerine azırlıq kete ve merkeziy Meclisniñ yerli regional meclisleri ile bağı olduqça zayıflaştı. Faqat, şimdi men biraz bu işke qoşuldım, Nariman Celâl (Meclis reisiniñ birinci muavini, – müel.).
Your browser doesn’t support HTML5
İlmi Ümerov Meclis, tuvğanları ve Qırım vaziyeti aqqında
– «Fevral 26» işi boyunca keçken diger şahıslar aqqında ne ayta bilesiz?
– Bu sualge cevap berip olamam, çünki şahsen kimsenen qonuşmadım. Sağlığım maña çoq areket etmege imkân bermey. Yapa bilgenimni yapam, qalğanı menim içün artqaç yüktir.
– Tintüv, sorğularnı keçirgenler arasında sizge tanış olğanlar bar edimi? Olar qırımlıdır?
– Yoq, şahsen menim tanışım yoq edi. Maña köre, olardan yarısı Qırım tışından kelgendir.
– Bağçasaray ya da Aqmescitniñ uquq qoruyıcı tertibatlarında tanışlarıñıznı köresiñizmi?
– Bağçasarayda deyerlik er kesni billem. Mındaki strukturalarnıñ başında yañı sıma olğanlar – FSB başı ve, ğaliba, Taqiqat komitetiniñ reberi.
– Malüm ki, siziñ mevamıñızdan sebep qızıñız Ayşe Ümerova Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğından işten boşatıldı. Yaqınlarıñızdan daa bir kimse böyle alğa rastkeldimi?
– Teessüf ki, e. Bu qoruqnıñ binalarından birini qadınım kirağa tuta edi. Anda bediiy salon edi. Aile içün faydalı bir iş. Çünki devlet hızmetinde pek çoq qazanmazsıñ. Amma bundan marum qaldıq, çünki yolbaşçılıq qadınım ile kira añlaşmasını imzalamadı. Beş ağam bar, ekisi ticaret ile oğraşa. Birinde – Aqmescitniñ «Zapadnaya» avtostantsiyasında «Bor-Çoqraq» tükânı, anda çapçaqlar, büyük savutlar, plastmass mahsullar satıla. Ekincisi, eñ ufağında – Bağçasarayda demir yol vokzalı rayonında qurucılıq malzemeleri bazası bar. Olarda endi ekişer kere tesadüfiy teşkerüvlerni keçirgen ediler, arasında yarım saatlik farq ile: birinden kete, digerine keleler, teftişçilerniñ aynı erkânında. Ağam: «Belki, isarnı çekeyim ya vesiqalarımnı bir nizamğa ketireyim?» dep sorasa, teftişçilerden biri: «Bunı tüşünmeñiz, er şey ağañıznıñ siyasiy mevamına bağlı. O yañlış firqağa yazıldı».
– İleride ne olacaq, fikriñizce? Teşkerüvler devam etermi?
– Bilgenime köre, vesiqaları yerinde. Er bir iş adamında olğanı kibi, bazı problemler bardır. Olarnı bu problemlerden sebep çekiştirecekler, ğaliba. Böyleliknen maña, siyasiy mevamım ve faalligime tesir etmege tırışacaqtırlar.
– Siz Qırım akimiyeti ya da qırımtatar memurları ile muzakerelerge başlamaq içün öz mevamıñıznı deñiştirmege tüşünmey ediñizmi?
– Statusım o qadar yüksek degil ki: Meclis reisi degilim, Meclis reisiniñ birinci muavini de degilim. Muavin yaqında oldım – şimdiki vaziyetten sebep. Tecribem ğayet büyüktir, faydalı muzakerelerni keçire bilir edim. Akimiyetke bu kerek olsa, azırım.
– Cumhuriyet başı Sergey Aksönov soñki kere ne vaqıt laf ettiñiz?
– İşten boşatılğanda, bıltır avgust ayında.
– Yahşı ayırıldıñızmı?
– Olduqça yahşı. Doğrusı, onıñ ile iç te qavğa etmedim. Bir-birimizge iddialarımız olsa da, ğıyabiydir. Ümüt etem ki, işim boyunca maña bir ciddiy iddası yoq edi. Gizlemeden intervyü bergende, meni tenbiyeley edi, amma men – mevamım, kerek olğanda, özüm qarar alacam, dep cevap qaytara edim. Şimdi maña daa mart ayında (2014 senesi, – müel.) işten çıqmağa kerek olğanını aytqan raqiplerim tapıla ki, amma men avgustta arizamnı berdim, çünki bu müddet devamında biz Rusiye Federatsiyasınıñ degil de, Ukraina qaidelerine köre çalışa edik. Cumhuriyet endi saylavlarğa azırlanmağa başlağanda, qarar almağa mecbur oldım: ya da rayon devlet memuriyetiniñ ğayrıdan teşkil etüvinden soñ Rusiye devlet hızmetçisiniñ antını alam, ya da ketem – ketmege qarar aldım. Arizamnı yazdım, Aksenovğa keldim, o, doğrusı, ayrette qaldı. Buña oşağan bir şey ayttı: «Ağzını açmasan, işine devam ete bilesiñ. Sizge iddialarım yoqtır». Men razı olmadım, qarar endi alınğan edi. Tek bir ricam bar edi, bunı rayon devlet memuriyetiniñ toplaşuvında özüm aytacaq edim.
– Sergey Aksenovnıñ ya da Remzi İlyasovnıñ (Devlet şurası spiker muavini) temsilcileri siznen daa bağlanmadımı?
– Yoq, iç te bağlanmadı. İşten ketkenimden soñ (Bağçasaray rayon devlet memuriyeniñ başı vazifesinden, – müel.), keçken sene avgust ortasında, mevamımnı deñiştirmege kimse çağırmadı, muzakerelerde iştirak etmege de. Menimce, bizde (qırımtatarlarda, – müel.) siyasetnen bağlı olmağan diger problemlerimizniñ sayısı da çoqtır. Rusige qarşı ya Ukraina tarafına çekken mevam ve ilâhre. Bazı problemlerimizniñ al etüvi aqta, buña tiymeden, aytmaq mümkün. Belki, olardan bazılarında men faydalı olur edim, bazılarında – boysunmağan, amma iştirak etüvden vazgeçmez edim.
– Bu sene devamında turmuş ayatıñız, diger insanlar ise munasebetiñiz nasıl deñişti?
– Bizim, misal içün, Remzi İlyasov ile munasebetimiz iç bir vaqıt yaramay olmağan edi, Balbek (Qırım ükümetiniñ baş nazir muavini, – müel.) ile iç te bir-birimizge alâqamız yoq edi, şimdi de yoq. Amma Remzi ve Zaur (Qırım Cumhuriyeti milletlerara munasebetler ve sürgün olunğan grajdanlarnıñ işleri boyunca «Devlet komiteti»niñ başı, – müel.) ile de artıq bağımız yoqtır, teessüf ki. Turmuş ayatım ise: tuvğanlarım, dost ve qomşularım – bir şey deñişmedi. Qırımtatar tanışlarımdan biri menden siyasiy noqtaiy nazarımdan sebep baş çevirgenini şimdi aytamam. Nazarım ise olduqça açıqtır, onı gizlemeyim ve, menimce, bundan ürmet daa da büyük ola.
– Mevamıñız sebebinden sizni qorquzmaylarmı?
– Yoq. Bazı işmarlarnı ozüm körem, amma biri kelip: «İlmi, mevamıñnı deñiştirmelisiñ ve ileride özüni böyle alıp barmalısıñ, aks alda ağañ, aileñ ile fena bir şey olur», – dep kimse aytmay.
– Bu sene içinde sevimli Bağçasarayıñız pek deñiştimi – Aqyar ve Aqmescitke köre, belki?
– Fikrimce, tış körünişi deñişmegendir, amma soñki 4-5 yıl Bağçasaray rayonında iqtisadiy manada, yatırım siyasetinde ciddiy bir inkişaf olmaq kerek edi. Şimdi er şey yerinde qaldı. Yaqın zamanda işbu aqım qaytacağını tüşünmeyim.
– Yeri akimiyet yapıp olamay, istemey ya da yuqarıdan emir kelmey, neden ola?
– Er şey bir-birine bağlı, dep tüşünem. Yerli akimiyetniñ iş tecibesi yeterli degildir, halqara seviyede şahsiy kontaktları yoqtır. Qırım akimiyetinde halqara ceza ve sıñırlav ile problemleri bardır. Ciddiy şirketler, bank tertibatları, olarnıñ halqara añlaşma ya da faaliyeti olsa, Qırımğa kelmez. Bu yıl, eki, üç, beş ya da on sene devam etecegini şimdi aytmağa istemeyim. Ne qadar erte bitse ve er şey öz yerine ne qadar tez qaytsa, o qadar da yahşı olur.
– Qırım Müftiyatı, Mecliske köre, Qırım akimiyeti ile sıqı munasebette buluna, Ukraina musulmanları diniy idaresi ile de Meclis bağ tutmay, qırımtatarlar şimdi ruhiy ceetten kimge esaslanmaq kerek?
– Strukturadır o. Qırım musulmanları diniy idaresine esaslanmağa kerek. Kontaktlarnıñ olmağanı aqta, biraz yañlış, kontakt bardır: Qırım müftisi Emirali Ablayev Meclis azası ola, soñ vaqıtları Meclisniñ biraz passiv azası. Meclis toplaşuvlarına kelmey, bazıda özümiz oña kelemiz, bazı mevzularnı muzakere etemiz. Akimiyet ile öz faal munasebetini Müftiyatnı saqlamaq ve faaliyetini inkişaf ettirmek istegi ile añlata, aks alda Tavriya müftiyatı areket emtege başlar. Qarşılıq sisteması. O, yazıq ki, başqa bir sistemağa tüşti. Bir yerde, belki, ruhu yetmedi, bir yerde – irade küçü, başqa taraftan mevamlarını saqlamağa istep, akimiyet ile işbirlikke razı oldı. Aytılğanı kibi, niyetini Allah bile, men oña qıymet kesip olamam. Onı ne takbih ete, ne qol tuta billem.
– Qırımtatar Milliy Meclisi al-azırda ne derecede faaldir?
Biz mevamımıznı saqlap olurmız, basqığa dayana bilirmiz
– Ğayet faaldir, menimce, çünki kvorum toplana. Qırımda bulunğan Meclis azaları bir yerde, qıtaiy Ukrainada olğanlar ise Kiyev ya Hersonda toplana – skype vastası ile qolaylıqnen kvorumnı toplaymız. Meclis qararı ile Mecliste azalığı toqtalğan bir qaç insan bar, daa bir qaç insan, Müfti de şu sıradan, soñki vaqıtları toplaşuvlarğa qatnamay. Ağır oldı, ebet. Ya Meclisniñ 33 azasından kvorum toplamaq, ya olğanından. İnsanlarnıñ muayyen bir qısmı kelmeycegi aqqında belli olğanda, qalğanlarnıñ boynuna tüşken yük arta. Akimiyet bizge qarşı de «Qırım birligi», de «Qırım» areketini, Meclis başı vazifesine Remzi İlyasovnı qoymağa, Qırımtatar Milliy Qurultayı vekilleri arasında ekseriyetni teşkil etmek tırışqanına baqmadan, areketleri muvafaqiyetsiz ola. Şimdi (akimiyetniñ, – müel.) yerli ve regional Meclisler ile alıp barğan işini köremiz, Bağçasarayda böyle areket endi körüne. Fikrimce, bu da muvafaqiyetsiz olur ve biz mevamımıznı saqlap olurmız, basqığa dayana bilirmiz. Toplanıp, bizge zaruriy olğan qarar alğanımıznı faaliyet olaraq adlayım. Evelleri iş ve küreş usullarımız başqa olsa, yani biz bayağı serbestçe olsaq, şimdi dairemiz olduqça tarlaştı, amma, episi bir, barmız ve işleymiz.
– Remzi İlyasov Meclis ve Qurultaynı özüne keliştirip olurmı?
– Yoq. Mecliste qazana bilecegi – maksimum 6-7 rey, Qurltayda da, men bellesem, aynı. Olar bir 130 vekil (İlyasovnıñ tarafdarı, – müel.), 110 (Qurultaynıñ umumen 248 vekili bar, – müel.), bazıları 83 insan aqqında ayta. Qaydan bu raqamlar çıqa? Bular Mecliske Qurultay toplaşuvınıñ keçirilmesi aqqında muracaat ete bilgenler – 248 vekilniñ üçte bir qısmı. İlyasov keçirgen iç bir toplaşuvda bulunmağan edim, amma İnternette olğan videoğa köre, özüm içün vekillerni saymağa tırıştım. Soñki toplaşuvlarında bir 70 insan bar edi (Remzi İlyasovnıñ «Qırım» areketi toplaşuvında, – müel.), ğaliba. Olardan bir 10-15 insan – Qurultay vekili degildir, daa bir 10-15 insan razı olmağanlardır. Bazıları anda baqmaq-diñlemek içün kelgenini dey, bazıları diñlemek içün keldik ve razı degilmiz deyler. Aqiqatta bir 40-45 tarafdarı ola bile, bundan çoq degil.
– Mayıs 3 künü Qırım akimiyetiniñ teşebbüsi ile «Hıdırlez»niñ qayd etilmesi planlaştırıla. Siz bu tedbirge keleceksiñizmi?
– Barmacam, menimce, taun vaqtında ziyafet yersizdir. Bir tarafı. Digeri: bu akimiyetni tanımasaq, onıñ ile cumhuriyet miqyası olğan tedbirlerde iştirak etmege – yañlış siyasiy mevamdır. Digerlerni de qoşulmayıp, halqqa ayaq çalmamaq çağıracam. Cumaertesi (aprel 18, – müel.) regional Meclisniñ toplaşuvı keçti. Bu sualni muzakere etip, Qırımtatar Milliy Meclisine işbu tedbirge qoşulmaycağımız aqqında qarar çıqarmağa teklif etmege añlaştıq. Bütün qırımtatarlarnıñ adından aytıp olamamız, bir qısmı episi bir kelir, amma tedbirniñ azırlığına ne regional, ne merkeziy Meclis qoşulmamaq kerek.
– Mayıs 17-18 künleri matem tedbirleri nasıl şekilde keçmeli?
Evelden aytmağa olmaz, ğaliba, amma ketmege istemeyim
– Meclis bu mevzu boyunca daa toplaşmadı. Menimce, yaqın vaqıtta toplaşıp, teşkiliy komitetni teşkil etmege ve akimiyetke muracaat etip, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reberligi altında Aqmescitniñ merkeziy meydanında mitingni keçirmege izin soramaq kerek. Tedbirniñ keçirilmesine izin olmasa, şimdiki şaraitlerimizni köz ögümizge alıp, mitingden vazgeçmege kerek olacaq. Bunıñ yerinde er kesni şu künü Qırım camilerine kelip, dua etmege çağırmağa mümkün olur. Başımda bu kibi variantlar aylana.
– Qırımdan çıqmaq imkânını tüşünesizmi?
– Evelden aytmağa istemez edim, amma ketmege istemeyim.
– Siz vatandaşlarıñıznı Qırımnı terk etmemege çağırğan ediñiz...
– Şimdi de çağırmağa azırım, qırımtatar halqı vatanını terk etmesin, bar küçü ile şimdiki rejimge dayanmağa tırışsın dep. İşlegen, Rusiye pasportını elde etkenlerni takbih etmeyim, çünki biz Qırımda yaşamaq kerekmiz, tuvğan toprağımızda medeniyetimizni saqlamaq kerekmiz.