İlyas Bahşiş – meşur bestekâr, dirijör, cemaat erbabı, gençlerniñ ocası. O, 1913 senesi mart 23-te Aqmescitte dünyağa keldi. İlyas balalıqtan berli muzıkanı begene edi. «8-9 yaşında mandolina, balalayka, pianino, kemane çala edim... Muzıka menim resimlerimde bar edi», – dep hatırlağan edi bestekâr.
Mektepni ve Moskvadaki Kommunal hocalıq müendisleriniñ institutını bitirgen İlyas yarış boyunca Qırım radio komitetine qırımtatar tilinde diktor olaraq kire.
Radio komitetiniñ hadimleri bayağı çoq edi – 150 kişi. Şu vaqıt İlyas istidatlı adamlar – yırcılar Sabriye Erecepova, Zeynep Lümanova, Ediye Topçi, ressam Memet Abselâmov, bestekârlar Yaya Şerfedinov, Asan Refatov ve onıñ ağası – çalğıcı Reşat Refatov ile tanış ola. Mında Bahşiş ilk yırlarını yazdı – dört yüzniñ birinci yırlarını!
İlyas Aqmescit muzıka tehnikumında oquy, onıñ ocası belli bestekâr Nikolay Rimskiy-Korsakovnıñ talebesi İvan Çernoye olğan edi. Soñra Moskva konservatoriyasında ğayet meşur olğan bestekâr, Sovet Sotsialistik Cumhuriyetleri Birliginiñ halq artisti professor Reyngold Glierniñ sınıfında staj yaptı.
1937 senesi Muzıka fondu meydanğa ketirilgen edi, bir qaç yıldan soñ oña SSCB Bestekârlar birliginiñ Bölügi adı berile. Onıñ başında İlyas Bahşiş olğan edi; aynı vaqıtta da Radio komitetinde muzıka yayınlarınıñ muarriri olıp çalıştı.
İlyas Bahşiş
Bestekârnıñ hatıralarına köre, 1937 senesi «Qırım ükümetiniñ daveti ile Aqmescitke bestekâr Lev Knipper kelgen edi – Qırım paytahtında tatar opera ve balet teatrini qurmaq içün. Knipperniñ ğayesine devlet qoltuttı ve izin berdi. 1937 senesi avgust 23-te Tatar opera ve balet teatriniñ müdiri olaraq Akimov Arif Akimoviç tayinlengen edi. Maalesef, onıñ işi çoqqa sürmedi»...
Qıyın zamanlar keldi. 1937-1938 seneleri tarihta «Büyük terror» olaraq qayd etildi. Stalin repressiyalarınıñ büyük maşinası çalışmağa başlağan edi, qırımtatar ziyalılarınıñ büyük qısmı yoq etildi. İlyas Bahşiş qurtuldı... 1940 senesi oña «Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetinde nam qazanğan sanat erbabı» unvanı berildi, onıñ nezareti altında Qırım bestekârlarınıñ eserleri ve halq yırları cıyıntığı neşir etilgen edi.
1940 senesi mayıs ayında İlyas Bahşiş Aqmescit ve Yalta taqımlarınıñ birleşmesi neticesinde meydanğa ketirilgen qırımtatarlarnıñ yır ve oyun devlet ansambliniñ bediiy reberi olaraq tayin etildi. Ansambl Moskvada Qırım MSSC sanatınıñ on kününi keçirmek içün teşkil etilgen edi – bu büyük tedbirniñ keçirilmesi 1943 senesine planlaştırılğan edi... Ansambl içün ayrı bina ayırıldı, kostüm tikilmesi içün basmalar berildi, hadimlerniñ sayısı 75 adamğa qadar arttı.
Azırlıqlar başlandı... Ne yazıq ki, cenk bu planlarnı bozdı...
1941 senesi iyün ayında bir qaç artist cebege çağırıldı, qalğanları arbiy bölük ve hastahanelerde çıqışlarda bulunğan ediler... İlyas Bahşiş hatırlay edi: «Bir qaç kere Or Qapıda ve Canköyde ansamblimiz ateş altında qalğan edi. Bizler açıq meydanda, uydurılğan sana ve meydançıqlarda çıqışta buluna edik... Kene yahşı, bir kimse ölmedi».
Tezden aman-aman bütün Qırımnı alman orduları işğal etti... 1941 senesi oktâbr 29-da ansambl Aqmescitke qayttı.
Qırımtatar bestekârı İlyas Bahşiş qorantasınen
«Sanat idaresi Keriçke qaçıp, bizni orta yolda qaldırdı. Tahliye aqqında kimse tüşünmegen edi. Bizler şeerde qaldıq, imayesiz ve kendi ükümni almaq beklemeleri ile», – dep hatırlağan edi Bahşiş.
Qırımtatar teatrinde genç bestekâr Abibulla Kavri reberliginde gizli bir gruppa bar edi. «1942 senesi mart ayından 1943 senesiniñ oktâbr ayına qadar men Abibulla Kavri vastasınen gizli gruppanıñ emirlerini yerine ketirgen edim. Bir qaç kere men ormanğa yollanacaq edebiyatnı saqlağan edim», – dep qayd etken edi Bahşiş.
Soñra Abibulla Kavri, em de oyuncılar Reşit Asan, Ali Temindar faşistlerniñ qollarından elâk oldılar. 1943 senesi qırımtatar dramatik teatriniñ truppası bestekârnen beraber Romaniyağa kelip, yemek parasını zornen qazanğan edi... Lâkin Qızıl Ordunıñ 1944 senesi avgust ayında Romaniyağa kelmesi de quvandırmadı. Olar cenk esiri olmaq ne olğanını endi bile ediler...
Bir çoq sovet vatandaşı olaraq olar da eki diktaturanıñ qurbanı oldılar – sovet ve natsistlerniñ. Kendi vatanında olar satqın ve hain sayıla ediler... Bazıları öyle de ğurbette qaldılar, lâkin ekseriyeti olarnı belâ beklegenini añlasa da, SSCB-ne qaytıp keldi.
Truppa artisti Bilâl Parıkov başqa yolnı saylap aldı – özüni öldürdi...
1944 senesi noyabr 15-te qırımtatar drama teatriniñ artistler truppası Köstenceni terk etken edi...
Bir buçuq aynı teşkerüv lagerinde keçirip, 1945 senesiniñ ekinci yarısında Tacikistanğa kelip çıqtılar – Leninabad stantsiyasına – faqat artıq mahsus keçkenler olaraq.
Olarnı Özbekistanda ve Qırğızistanda uran maden ocaqları olğan №6 kombinatqa yolladılar. Böyle etip Qırım bestekârları birliginiñ sabıq yolbaşçısı İlyas Bahşiş Qırğızistannıñ Maydi-Su maden ocağına tüşip, şahtada çalıştı.
1945 senesi dekabr ayınıñ soñunda onı idareci Şçedrin çağırıp, onıñ qorantasınen beraber acele Leninabadğa ketmesi kerek olğanını ayttı. Mında oña Taşkentke yol almağa avale etilgen edi.
Niayet, er şey belli oldı. Leninabaddaki vokzalğa kelip, Bahşiş Qırımdaki tanışına rastkele, o, onı Moskvağa SSCB Yuqarı Şura Prezidiumınıñ reisi Mihail Kalininge mektüp yazıp, başına kelgenlerni añlatmağa zorlay.
Bahşiş bu mektüpni unuttı, lâkin... mücizeler de ola eken.
İlyas Bahşiş
Taşkentte İlyas Bahşişqa filarmoniyada muzıka muarriri vazifesini teklif ettiler, lâkin evsiz. 1946 senesi fevral ayında onı Ferğanağa Özbek muzıka drama teatrine yollaylar. Mında o, «Leylâ ve Mecnun», «Tahir ve Zuhra» oyunlarını sanalaştırğan edi. Aynı vaqıtta Maksim Gorkiy adına Rus drama teatrinde çalışqan edi, mında da «Mariya Stüart», «Pesnâ jizni», «Sluga dvuh gospod» oyunları içün muzıkanı yazdı.
Er bir mahsus keçken adam olaraq onıñ serbest areket etüvi yaşav yerinen sıñırlanğan edi, komendant rejimini bozğanlar yigirmi yılğa qadar apiske alınğan edi. Qomşu vilâyetke kontsert içün çıqmaq içün Taşkentten izin almaq kerek edi – bu sebepten çoqusı allarda Bahşişniñ reberligi altında çalışqan taqım kontsertlerge onsız barğan edi.
Niayet, 1956 senesi sürgün olunğan halqlar, şu cümleden qırımtatarlarnıñ komendant rejimi lâğu etildi. Sürgün etilgen halqlarnıñ ekseriyeti eski yaşav yerlerine qayttı. Qırımtatarlar buña nail olmadılar...
Bu sene İlyas Bahşişni Özbekistanda qırımtatarlarnıñ yır ve oyun milliy ansamblini qurmaq içün davet eteler. 1957 senesi iyün 6-da Taşkentteki eski estrada teatriniñ zalında «Haytarma» qırımtatar ansambliniñ ilk kontserti olıp keçti.
Sürgünlikte qırımtatar muzıka ananelerini saqlap qalmaq içün ansambl elinden kelgenini yapqan edi... İlyas Bahşiş ise emin edi, onıñ tuvğan – qırımtatar muzıkası – halqınen beraber vatanına qaytacaq. O, qırımtatar simfonik muzıkasınıñ inkişafına büyük isse qoştı. Ğurbette XX asırnıñ 70-inci senelerinde Bahşiş simfonik orkestr içün «Qırımtatar halq nağmeleriniñ beş variatsiyasını» ve «Vatan türküsinden» muzıkalı süitlerini yaza. 1978 senesi Bahşiş eñ büyük simfonik eserlerinden biri «Tatar epik yırını», soñra da «Vatan türküsini» yaza.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı
1989 senesi qırımtatarlar vatanına avdet olmağa başlağanda Qırımda Qırımtatar drama teatrini canlandırmağa qarar alınğan edi. İlyas Bahşiş onıñ bediiy reberi oldı.
1990 senesi aprel 5-te Aqmescitte qırq yıldan soñ «Arzı Qız» oyunı kene de sanalaştırıldı – daa yarım asır evelsi bu oyunnı ezberden bile ediler...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası