Qırımtatar milliy areketiniñ tarihı – bir çoq adamnıñ taqdiri ve ıntıluvlarıdır. Nesillerniñ sayğı ve hatırasına lâyıq olğanlardan biri Müksim Osmanov da ola.
Müksim Osmanov 1930 senesi fevral 23-te Qırımnıñ Aluşta civarındaki Demirci köyünde dünyağa keldi. 7 sınıfnı bitirdi. 1944 senesi diger qırımtatarlarnen beraber sürgün etilgen edi – qorantası Özbekistannıñ Ferğana civarına tüşti. Babası 1946 senesi vefat etti.
Onıñ bir çoq yaşdaşı kibi Müksim pek erte çalışmağa başladı. 1945 senesiniñ aprel ayından başlap 1952 senesiniñ mart ayına qadar o, yerli pamuq fabrikasında çilengir olıp çalışa. Bu zararlı işte közlerini boza. Osmanov soqur qalıp, saqatlıqnıñ birinci gruppasını aldı ve işten vazgeçmege mecbur oldı.
1953 senesi Müksim Osmanov Ferğanağa köçip kele. Mında milliy areketniñ faalleri Bekir Osmanov, Ceppar Akimov ile tanış olıp, onıñ saflarına qoşula. Onı bilgenler er daim bunı qayd etken ediler, Müksim ağa aliy tasili olmağanına köre, ğayet aqıllı ve yahşı afıza saibi edi. Tezden o milliy areketniñ faali olıp, onıñ meşur erbapları arasına kire.
Milliy areketniñ «teşebbüsçilerinden» biri olğan Müksim Osmanov 1965 senesi Moskvada ömür arqadaşı olacaq Leylâ Aliyeva ile tanış ola. Bu sene olar evleneler. Tezden aileniñ qızı Elmira ve oğlu Krımdar dünyağa keleler. Müksim Osmanov halq temsilcisi olaraq bir qaç kere paytahtnı ziyaret etken edi – semetdeşlerinen beraber devlet erbapları, firqa reberleri ile körüşken edi, olarğa qırımtatarlar yazğan mektüplerni yetkizgen edi. Bir qaç kere «Pravda» ve «İzvestiya» gazetalarınıñ muarririyetlerini ziyaret etken edi. Müksim ağa qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev meselesini aytıp, adamlarnıñ diqqatını celp etken edi. Böylece, 1958 senesi mart 18-de ve 1965 senesi avgust 4-te Osmanov qırımtatarlarnıñ temsilcileri gruppasında Sovet Sotsialistik Cumhuriyetleri Birliginiñ (SSCB) Yuqarı Şura Prezidiumınıñ reisi Anastas Mikoyan ile körüşip, qırımtatar halqınıñ talapları ile bir sıra vesiqalarnı bergen edi. 1966 senesi Ferğanada qırımtatarlarnıñ mitinginde iştirak etken Osmanov 15 künge apiske alındı – «küçük yaramazlıq sebebinden».
1967 senesi iyül 21-de semetdeşlerinen beraber Kremlge kele. KGB yolbaşçısı Yuriy Andropov qırımtatarlarnıñ temsilcilerine halqnıñ reabilitatsiyası aqqında siyasiy vesiqa azırlanğanını bildirdi, lâkin Politbüro olarnıñ Qırımğa qaytuv meselesinde bir fikirge kelemedi. «Reabilitatsiya» da yalıñız kâğıtta qayd etilgen edi – 1967 senesi sentâbr 5 künü çıqqan SSCB Yuqarı Şura Prezidiumınıñ Emri qırımtatar meselesini öyle de çezemedi.
Men ğayet telükeli cinayetçi oldım, bu sebepten mayıs 17-de Moskvadan uçaq ile quvuldım. Üç kün devamında KGBge davet etilip, Moskvağa kirişim yasaq olğanını menimsemek kerek edimMüksim Osmanov
1968 senesi mayıs ayında areket faalleri Moskvada aktsiyanı keçirmege qarar aldılar – akimiyetten halqnıñ Qırımğa qaytarılmasını talap etecek ediler. Cevap olaraq belli areketler yapıldı, Müksim Osmanov buña şaqa etip yanaştı: «Men ğayet telükeli cinayetçi oldım, bu sebepten mayıs 17-de Moskvadan uçaq ile quvıldım. Üç kün devamında KGBge davet etilip, Moskvağa kirişim yasaq olğanını menimsemek kerek edim».
Osmanovnıñ evinde bir qaç kere tintüv keçirildi. Prokuratura ve KGB onı sorğu ve subetlerge çağırğan ediler.
1970 senesi aprel 11-de Müksim Osmanov qırımtatarlarnıñ temsilcileri gruppası erkânında Sovet Birliginiñ Kommunistler Firqasınıñ Merkeziy Komitetini (TSK KPSS) ve SSCB Yuqarı Şurasını ziyaret etken edi – 1967 senesiniñ Emri yerine ketirilmegenini ve yerli akimiyetniñ qırımtatarlarğa vatanına avdet olmağa keder etkenini bildirgen vesiqalarnı bere. Neticede onı yaqalaylar ve semetdeşlerinen beraber yaşağan yerlerine yollaylar.
Ukrain Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ (USSR) Nazirler Şurası yanındaki KGB reisi Vitaliya Fedorçuknıñ Ukrain kommunistik firqasınıñ Merkeziy komitetinde bergen malümatında şunı ögrenemiz: «Alğan malümatımızğa köre, 1972 senesi mayıs 7-8 künleri Özbek SSC Margilan şeerinde tatar «teşebbüsçileriniñ» yolbaşçıları cumhuriyet toplaşuvına kelgen ediler, Özbekistannıñ farqlı şeerinden tahminen 40 «vekil» keldi... Toplaşuvda SSCB meydanğa ketirilmesiniñ 50 yıllığınıñ qayd etilmesi ve qırımtatarlarnıñ «olarnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklemek» talapları baqıldı. Toplaşuv reberleri Akimov Ceppar ve Osmanov Müksim ükümet temsilcilikleri içün yañı vesiqalarnı azırlamağa, imzalarnı toplamağa ve «vekillerni Moskvağa yollamaq içün» para toplamağa teklif ettiler».
Fedorçuknıñ mahsus beyanatı böyle bitken edi: «Cumhuriyetniñ devlet havfsızlığı organları tarafından qırımtatar milletçileri ve «cumhuriyetçileriniñ» cemaatqa qarşı faaliyetiniñ toqtatılması içün tedbirler keçirilmekte».
1972 senesi iyül 12-de Osmanov ve qırımtatar milliy areketi faalleriniñ çoqusınıñ evinde qırımtatar halqı sürgünliginiñ yıllığı munasebeti ile mayıs 18-de keçirilgen matem tedbirlerine qoşulğanlarından sebep tintüv keçirile. Özbekistanda 18 tintüv keçirilgen edi. Ferğana prokuraturasınıñ taqiqatçısı Osmanovnıñ evinde «meraqlı malümatlar» tapa. Tintüv protokolında adres yazılğan kâğıttan başlap qırımtatarlarnıñ SSCB Yuqarı Şura Prezidiumına yollağan mektüpleri ve Qırımtatar halqınıñ Politbüroğa yapqan bütünhalq soratmasına qadar er şey qayd etilgen.
1974 senesi Margilan şeerinde Qırımğa qaytuv oğrunda küreşmek çağıruvları ile risalelerni tarqatqan mektep talebeleri cinaiy mesüliyetke çekilgen ediler
Milliy areketniñ iştirakçisi Bekir Ümerov bunı hatırlay.
1974 senesi Margilan şeerinde Qırımğa qaytuv oğrunda küreşmek çağıruvları ile risalelerni tarqatqan mektep talebeleri Ümerov İlmi, Suleymanov Elver ve Bekir cinaiy mesüliyetke çekilgen ediler.
Mahkeme olacaq künü mahkeme binası yanında balalarğa ve olarnıñ ana-babalarına qoltutmaq içün adamlar toplaştılar. «Devlet qabaatlayıcıları ve mahkemeciler ile Müksim ağa Osmanov laf etken edi. O, soqur olsa da, çoq fayda ketirdi. Müksim ağanıñ qabiliyeti aqqında efsaneler uydurılğan edi. Risaleler vaqiasından evel babam Müksim ağanı Kökand civarında teşebbüsçiler ile körüşüvge nasıl alıp ketkenini tarif etken edi. Yüz kilometrden ziyade yol boyunca o, yolnı kösterip, er bir çuqur aqqında tenbiyeley ve olarnı nasıl etip keçecegini aytqan edi».
1974 senesi iyül 22-de teşebbüsçiler Ferğana vilâyetiniñ reberligi ile işimiz aqqında laf etmek içün körüşüv ötkerilmesini talap ettiler, dep hatırlay Bekir Ümerov. Vilâyet komitetiniñ birinci kâtibi Şamsutdinovğa Bekir ve İlmi Ümerovlar, Elver Suleymanov ve Müksim ağa ömür arqadaşı ile kirdiler.
«Şamsutdinov yahşı yaşağanımıznı, devlet bergen yardımdan faydalanğanımıznı aytıp, teşekkür bildirmek yerine sovetlerge iftira atqanımıznı añlatqan edi. Müksim ağa qırımtatarlarnıñ milliy meselesini tafsilâtlıca añlatıp, oña cevap berdi. Şamsutdinov başta pek açuvlanğan edi. Lafını bölik, qıçırmağa başlağan edi: «Bunı nasıl aytarsıñız... Ne tüşünesiñiz». Bir arada onıñ yardımcıları Müksim ağanı tutacaq oldılar. Yardımcılarnı Lilâ tata itti. Delillerni eşitken Şamsutdinov o yerde deñişken edi. Açuvdan bir şey qalmadı. O, rica etmege başladı: «Biz ne yapa bilemiz ki... Bizge bağlı olğan bir şey yoq...». Müksim ağanıñ lafını zornen bozğan Şamsutdinov uçaqqa keç qalacağını aytıp, neticeler çıqardı: «Balalarnıñ ömürini bozmayıq. Oqusınlar ve raat-raat yaşasınlar. Faqat qırımtatarlarnıñ milliy meselesini Ferğana vilâyetinden tış al etmege rica etem».
1970-inci seneleriniñ ortalarında Qırımğa qaytuv qaramanlıq sayıla edi
Müksim Osmanov 1970-inci seneleriniñ ortalarında ciddiy bir adım ata – Qırımda yerleşmege tırışa. Qırımtatarlarnı qayd etmey ediler, Qırımğa qaytuv ise qaramanlıq sayıla edi, onı yapqanlar ise ağır yaşayışqa azır olmaq kerek ediler.
O, 1976 senesi qorantasınen Qırımğa köçip, Qarasuvbazarda ev ala. Ve vatanda yaşamaq aqqı oğrunda küreşi başlana. Osmanov qanunlarnı bozmağa istemeyip, oña ve qorantasına evniñ resmiyleştirmek ve qayd olmaq içün izin istegen edi, lâkin oña ruhset bermey ediler. Neticede 1976 senesi avgust 15-te Qırımnıñ Qarasuvbazar rayonınıñ içki işler bölügi Müksim Osmanovnı «pasport qaideleriniñ bozulmasında» qabaatlap, oña qarşı cinaiy iş aça.
Sentâbr 27-de Osmanov mahkemege barmaqtan vazgeçip, iş qanunğa zıt kelgeninden şikâyetni bergenini bildirdi. Militsiya hadimleri Qarasuvbazar RİŞB yolbaşçısı Babiç ile beraber onı mahkemege zorlap ketirdiler. Noyabr 24-te Qırımnıñ Qarasuvbazar rayonınıñ halq mahkemesi onı qabaatlı olaraq tanıp, 2 yılğa azatlıqtan marum qaldıra. Qabaatlı 1-inci gruppa saqatı olğanından sebep sovet mahkemesi USSC Cinaiy kodeksiniñ 45-inci maddesine esaslanıp, onıñ apis cezasını şartlı olaraq belgiley.
Osmanov 1976-1979 senelei devamında mahkeme qararına itiraz bildirmege tırışa. Tabiiy ki, onıñ bu faaliyeti organlarnıñ diqqatını celp ete. USSC KGB yolbaşçısı Fedorçuknıñ Ukraina kommunistler firqasınıñ Merkeziy komitetine 1978 senesi fevral 8-de bergen beyanatında şunı oquymız: «Berilgen malümatlarğa köre, ekstremizm ile bağlı olğan şahıslar üküm sürgen vaziyetni qullanıp, bazı qırımtatarlarnı cemaatqa qarşı areketler yapılmasına çağıralar. Aqımdaki seneniñ yanvar 21-de ekstremist Osmanov M. evde 15 adamnı topladı. Subet devamında qayd etilmegenlerni «faal olıp, rayon ve vilâyetlerniñ reberlerini sıq-sıq ziyaret etmege ve «Bizge iş beriñiz» şiarlarını seslendirmege çağırğan edi».
1980 senesi yanvar 24-te Qırımdaki Ukraina KGB operativ bölüginiñ yolbaşçısı polkovnik Pavlenko Müksim Osmanov ile daa bir subetni keçire. Pavlenko oña şunı degen edi, bir de bir yerde qırımtatarlarnıñ faaliyeti qayd etilse, o, mesüliyetli olacaq, çünki «adamlar oña barıp keleler, o, ise oturıp, tevsiyeler bere».
Müksim ağa Osmanov 1997 senesi yanvar 5-te Aqmescitte devamlı hastalıqtan soñ vefat etti. 1980-inci yıllarınıñ soñunda qırımtatarlar Qırımğa kütleviy sürette qaytmağa başladılar, Müksim Osmanov resmiy akimiyet vekillerine barıp, Sürgün olunğanlarnıñ işi boyunca komitetniñ meydanğa ketirilmesi, qırımtatar drama teatriniñ ğayrıdan tiklenmesinde iştirak ete ve «Dostluq» qırımtatar gazetasını çıqarmağa başlağan insanlardan biri edi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası