Şimdi otuz yıl evelsi Qırım qırımtatarlar içün «qapalı» olğanını tasavur etip olamağanlar bar. 1978 senesi iyün 23-de sovet akimiyetiniñ ayırım siyasetine qarşı çıqqan Musa Mamut özüni yaqa. Böylece, halqınıñ küreş timsali ola…
Musa Mamut 1931 senesi fevral 20 künü Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Balıqlava rayonı Uzunci köyünde çoban Yağya Mamutnıñ qorantasında dünyağa kele. 1944 senesi qorantası doquz insandan ibaret edi – ana-baba, beş oğul ve eki qız. Sürgünlik neticesinde olar Taşkent vilâyeti Mirzaçul rayonı «Bayaut» sovet hocalığına tüşeler.
Sürgünlikniñ birinci aylarında açlıqtan Musanıñ eki oğlan ve eki qız qardaşı elâk ola.
13 yaşında oğlan pamuq bölüginde yükçü olaraq çalışmağa başlay. Mında Musanı defalarca döge ediler. Bir kere qırımtatarlarnıñ er ayılıq qayd etüvine keç qalğanı içün mahsus komendantnıñ emri ile köteklengeni sebebinden atta esini coyğan edi.
1956 senesi yanvar ayında 4 sınıfnı bitirgen bala köy hocalığınıñ mehanizatsiya oquv yurtuna kire. 1957 senesi dekabr 12-de oquv yurtunı bitirip, köy hocalığı maşinalarında çalışmaq aqqı ile traktorcı-maşnacı zenaatını elde ete. Tezden Zekiye Abdullayevağa evlene, Taşkent vilâyeti Yangiyül şeerine köçe ve mında 1973 senesine qadar çilengir olaraq çalışa.
Amma Musa ep Vatanına qaytmaq arzusı ile yaşay…
Musa Mamut
1975 senesi aprel ayında Qırımda qırımtatarlar ciddiy taqip etilgen vaqıtta yarımadağa köçe ve mında endi qalmaqnı tüşüne. Aqmescit rayonı Beş-Terek köyünde evni satın ala, amma evni resmiyleştirmege ve ailesini qayd etmege oña izin bermediler. Tezden oña ve apayı Zekiyege nisbeten pasport rejiminiñ bozuluvı sebebinden cinaiy işni açalar.
1970-1980 seneleri tarihiy vatanında yerleşmege istegen qırımtatarlar SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1967 senesi sentâbr 5 künü ilân etken reabilitatsiyasından soñ olar ne içün alâ daa Qırımda yaşap olamağanını añlamay ediler. Qırım memurlarından bir şeyni ögrenmege tırışsalar, olarğa ya nasıldır bir añlaşılmağan cevap berile edi, ya 1967 senesi alınğan Qarar seslendirile edi. Soñkisiniñ zıt maddeleri ise çeşit fikirlerni yürsetmege içün alan yarata edi.
Soñra qırımtatarlarnı Qırımdan quva ediler… Öz tuvğan toprağında yaşamağa istekleri içün…
1976 senesi aprel 23 künü Musa yaqalandı, mayıs 13 künü Aqmescit rayon mahkemesi pasport rejiminiñ bozuluvı içün Mamutqa eki yıllıq apis cezasını belgiledi. Onıñ apayına ise eki yıllıq şartlı apis cezası berildi –o, üç çağına yetmegen balanı baqa edi.
Müddetni Musa Poltava vilâyeti Kremençug lagerinde keçire edi. Emekke insaflı yanaşuvı ve ibretli areket tarzı sebebinden bir qaç aydan soñ azat etile, serbest yerleşüvge yollanıla ve Kremençugnıñ «Neftestroy» qurucılıq montaj idaresine işke başlay.
Kremençug halq mahkemesiniñ qararı ile 1977 senesi iyül 18 künü Aqmescit mahkemesiniñ üküminde belginlengen müddetten doquz aydan evel azat etile ve Qırımğa Beş-Terek köyüne qayta.
Amma bunıñ ile aile dertleri bitmey…
Olarnı alâ daa qayd etmege razı olmaylar ve Qırımnı terk etmege talap eteler. Nice yollanılğan muracaatlarından fayda yoq edi.
1978 senesi iyün 20 künü Musa Mamutqa ve onıñ apayına nisbeten pasport rejiminiñ bozuluvı boyunca yañı cinaiy iş açıla. Cinaiy işniñ açılması ilân etilgen vaqıtta Mamut «uquq qoruyıcılar»nıñ ellerine artıq sağlam tüşmeycegini bildirdi.
Üç künden soñ, iyün 23 künü saba saat 10:30, militsiya hadimi evine kelgen vaqıtta, islâ olmaz bir şey yüz berdi.
Musa Mamut üstüne benzin tökip, özüni yaqa.
Beş künden, 1978 senesi iyün 28 künü, Aqmescit şeer hastahanesinde vefat ete…
Musa Mamutnıñ cenazesi
Musa Mamutnıñ cenazesi künü o vaqıt Qırımda yaşağan (Musanıñ qorantası kibi, qaydsız) qırımtatarlarnıñ aydavcı şeadetnameleri tutıp alına. Beş-Terekke kirişler Devlet avtoinspektsiyasınıñ hadimleri tarafından nezaret etile, köyniñ etrafında naqliyat turağı yasaqlana.
Amma episi bir insanlar halqınıñ Qırımğa qaytması içün eñ qıymetlisi – canını bergen vatandaşı ile vedalaşmaq içün toplana ve cenazege cayav kete ediler…
Ukrain Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ yolbaşçılığı – merkeziy akimiyet cinayetiniñ qafadarı – Musa Mamutnıñ vefatına hususiy bir diqqat ayırmadı.
Ukraina Komunistik Firqasınıñ Merkeziy komitetiniñ birinci kâtibi Vladimir Şçerbitskiyniñ Sovet Birliginiñ Kommunistik Firqası Merkeziy komitetine 1978 senesi iyul 9 künü bergen malümatında firqaviy tsirkulârınıñ «cansız» tili ile böyle aytıla edi: 1978 senesi iyün 23-de Aqmescit rayonı Beş-Terek köyünde 1932 senesi doğğan Mamut Musa qanunsız sürette satın alğan evinde üstüne benzin tökip, özüni yaqtı. Körgen yaralarından sebep vefat etti. Mamut Qırımğa apayı ve üç balası ile 1975 senesi keldi ve o vaqıttan berli qaydsız yaşay edi, bu sebepten 1976 senesi yaqalandı. 1978 senesi oña nisbeten kene de pasport qaideleriniñ ciddiy bozuluvı sebebinden cinaiy iş açıldı»…
Resmiy vesiqağa köre, cenaze künü mezarlıqta beyaz çarşaf ve üç qara şeritte: «Vatanında ayırımğa qarşı çıqıp, özüni yaqıp öldürdi», «Qıymetli Musa Mamutqa – qırımtatar halqından adaletsizlik qurbanına» kibi yazılar açılğan edi. Cenazede dört insan çıqışta bulundı, olardan biri şöyle dey: «Musa adaletli iş oğrunda vefat etti. Onıñ işine devam etmege ve Qırım – Vatanımıznı özümizge qaytarmağa söz beremiz»…
Musa Mamutnıñ deşetli ölümi aqqında mektübini kommunistik zalımı böyle bitire: «Qırım vilâyetiniñ hususiy olğanını köz ögümizge alıp, pasport rejiminiñ arttırılması ve Qırımğa tatarlarnıñ kütleviy kelmesine yol berilmemesi aqta teklifler mayıs 18 künü Sovet Birligi Kommunistik Firqasınıñ Merkeziy Komitetine kirsetildi».
Şçerbitskiyniñ aytqan işbu teklifler SSCB Nazirler Şurasınıñ №700 Avalesinde amelge keçti ve qırımtatarlarnıñ vatanğa qaytuv ketişatını daa da qıyın etti.
Musa Mamut Beş-Terek köy mezarlığında defn etildi
Akademik Andrey Saharov Beş-Terekte olğan faciadan bir qaç künden soñ Baş kâtip Leonid Brejnevge böyle yaza: «Muayyen vaziyetlerge baqmadan, Musa Mamutnıñ öz-özüni yaquvı 1944 senesi Stalinniñ zalım cinayeti ve 1967-1978 senesi SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Qararı ile qırımtatarlarnıñ reabilitatsiyasından soñ kene de ayırım ve adaletsizilk qurbanı olğan qırımtatar halqınıñ milliy faciasınıñ neticesidir».
Akademikniñ mektübine cevap öyle de kelmedi.
Yazıcı ve uquq qoruyıcı Grigoriy Aleksandrov Musa Mamutqa «Qırım üzerindeki meşal» duyğulı eserini bağışladı:
Мамута гибель доказала,
Бороться можно даже одному.
Нельзя сломить и посадить в тюрьму
Мечты, надежды и стремленья…
Musa Mamutnıñ öz-özüni öldürüvi qırımtatar halqınıñ Qırımğa avdeti oğrunda küreşiniñ eñ yüksek noqtası oldı, onıñ özü ise – bu küreşniñ «canlı meşali»dir.
Borcumız – adaletsizlik ile teñ olmağan küreşte ğalebe qazanğanlarnı unutmamaqtır…. Canını feda etip, ğalebe qazanğanlarnı unutmamaq.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası