Gitlerge qarşı koalitsiyanıñ üç devlet yolbaşçısı konferentsiyasınıñ 70 yıllığı qayd etilgen Yaltada fevral 5-te «Üç büyük adamnıñ» – Stalin, Churchill, Rooseveltniñ abidesini açtılar. Yüksekligi dört metrni teşkil etken on tonnalıq tunç abide eykeltraş Zurab Tsereteliniñ işidir. Artıq onıñ eseri Livadiya sarayınıñ kirişini yaraştıracaq.
On yıl evelsi Zurab Tsereteli Qırımğa «Üç büyük adamnıñ» eykelini ediye etecek edi, lâkin Yalta konferentsiyasınıñ 60 yıllığında buña razı olmadılar. Adamlar açuvlandı, çünki Stalin «qırımtatarlar, ukrainler ve diger halqlar içün millionlarnen adamnı yoq etken cinaiy rejimniñ timsali» ola. Lâkin bu Rusiyeniñ Qırım işğalinden evel edi ve diger devlet qarar alğan edi. Soñra eykeltraş eserini Volgogradda ve Moskvadaki Poklonnaya dağında qoyacaq edi. Olmadı. O vaqıt bam-başqa zamanlar edi.
Ve şimdi halqlarnıñ daiysi ile eykel Tsereteliniñ ustahanesinde turmay. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini Nariman Celâl buña açuvlandı:
70 yıl keçse de, qırımtatarlar, birinci baqıştan, çoqtan olğan, sürgünlikni ağır hatırlaylar
– Şahsen men ve Qırımtatar Milliy Meclisi Qırım cemaatı tarafından farqlı tarzda qabul etilgen tarihiy şahıslar ile abidelerni qoymaq doğru olmağanını aytqan edik. Şu cümleden, Stalinniñ qırımtatar halqı ve sabıq Sovetler Birliginiñ küçük halqlarınıñ taqdirinde rolü er keske belli, ve menfiy duyğular doğura. 70 yıl keçse de, qırımtatarlar, birinci baqıştan, çoqtan olğan, sürgünlikni ağır hatırlaylar, qayd etmeli ki, Sovetler Birligi bu facianı cinayet olaraq tanığan edi. Stalinniñ eykelini, bu tarihiy şahısnıñ bir de bir eserlerni tiklemek – qırımtatarlarnıñ çoqusı tarafından aqaretlev olaraq qabul etile.
Your browser doesn’t support HTML5
Nariman Celâl Qırımda Stalinniñ eykeli aqqında
Men tarihnı bilgen, balalarğa tarih derslerini bergen bir adam olaraq Yalta konferentsiyasınıñ Ekinci cian cenkinde rolüni, Gitlerge qarşı koalitsiyanıñ üç devlet lideriniñ cenkten soñ barışıq olması içün tizilgen añlaşmalarnı saqın eksiltmege istemeyim. Bizler bu vaqianıñ müsbet ve menfiy taraflarını yahşı bilemiz. Lâkin Yalta konferentsiyasını, onıñ müimligini diger usullar ile qayd etmek mümkün, birisini aqaretlegen abidege acet yoq, menim noqtaiy-nazarıma köre, onıñ iç bir bediiy qıymeti de yoq. Bu uzun zamandır qyulacaq olğan sovet kerçekçilikniñ eykelidir.
Sürgünlik zamanınıñ levhası
Bizler Rusiyeniñ Ulu Vatan Cenki vaqialarına çoq diqqat ayırğanını bilgenimiz bu vaziyette ayrı bir iz qaldıra. Lâkin Ekinci cian cenkiniñ vaqiaları, cenkniñ Qırımdaki vaqiaları milletlerara alanda da ciddiy munaqaşa sebebi olğanını unutmamaq kerek. Şu cümleden, tamır qırımtatar ealisi ve Qırımnıñ diger sakinleri arasında munaqaşalar ola. Onıñ içün bu vaqialar ve tarihiy şahıslar ile bağlı er angi abide, tedbirge muqaytlıqnen yanaşmaq kerek.
Qırımtatarlardan iç birisi Yalta konferentsiyasına bağışlanğan halqara konferentsiyalarnıñ ötkerilmesi meselesinde dava çıqarmaycaq. Em de müzey bar – esasen bu vaqiağa bağışlanğan Livadiya sarayı. 20-nci asırnıñ tarihında olıp keçken bu müim vaqia aqqında bir sıra resim, fotoresim ve diger şeyler bar. Lâkin bazılarınıñ bu vaqianı abide tiklenmesi ile qayd etmek istegini bizler qabul etip olamaymız.
– Qırımtatar Milliy Meclisi ya da onıñ ayrı temsilcileri eykel tiklenmesine cevap bereceklermi?
– Bizler er daim barışıq, uquq qorçalayıcı usullar ile areket etmege tırışa edik. Bizler iç bir vaqıt abidelerge qarşı cenkni ilân etmegen edik. Ukrain Maydanı vaqtında keçken sene, keçken seneniñ fevral 23-te, bizler Lenin eykeli olğan Aqmescitniñ merkeziy meydanında miting toplağan edik, bu vaqıt Ukrainada, bilgeniñiz kibi, «Leninni tüşürgen ediler». O vaqıt bile bizler kendi meselelerimizni diger usullar ile al etmek kerekligini añladıq. Bir-birini añlamaq kerek. Ve bizler Leninniñ eykeli vandalizmni añdırğan bir usul ile yıqılmamaq kerekligini ayttıq, akimiyetke bu abideniñ yeri müzeyde ya da sovet tarihınıñ diger mahsus parkında olğanını añlatmaq kerekligini qayd etken edik, merkeziy meydannı ise çoqtan başqa bir şey, misal olaraq, güzel bir çeşme yaraştırmalı.
Bizler bir vaqıtları Moskvanı yaqqan Devlet Geray hannıñ eykelini tiklemege talap etmeyik de
Mında, maalesef, başqaca yanaşalar. Qırımda eykel tiklenmesiniñ teşebbüsçileri bunı o qadar istediler ki, böyle bir şey başqasını aqaretleycegini tüşünmediler. Menim bir çoq işdeşim bunı aselet yapqanlarını tüşüne. Men buña inanmağa istemesem de, bu fikirden, yazıq ki, vazgeçip olamayım. Tahmin etem ki, yaqın vaqıtta Ekinci Yekaterinanıñ Qırım, Taman ve diger topraqlarnıñ Rusiyege qoşulması aqqında emrini qayd etecekler. Kene de bunıñ kibi areketler olması mümkün.
Bu buyruq neticesinde devletçiligini coyğan qırımtatarlarnıñ buña munasebeti bam-başqa olğanını kene de qulaq asmaycaqlar. Bizni başqalarnı añlamağa, tolerant olmağa çağıralar, men başqalarnı da buña çağırmaq ister edim. Farqlı duyğular doğurğan tarihiy şahıslar bar. Bizler bir vaqıtları Moskvanı yaqqan Devlet Geray hannıñ eykelini tiklemege talap etmeyik de, çünki qarşı çıqqanlar olur edi. Bizim añması kerek olğan bir çoq diger insanımız bar, olarnıñ eykelleri o qadar farqlı fikirler doğurmaz edi, – dep ayttı Nariman Celâl.
Maqaleniñ asıl nushası – Radio Svoboda saytında