Aqmescit – Qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçüvi 20 yıldan ziyade devam ete. Bu ketişatqa isse qoşmağan Ukraina akimiyeti, oña keder de etmedi. Qırım alimleri qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçüvi boyunca qaidelerni işlep çıqardı, amma Tataristan tecribesine köre, Rusiyede işbu sualniñ çezilmesi ilmiy ya da ameliy degil de, siyasiy alanda bulunmaqtadır.
Kiril elifbesiniñ qırımtatar tiline uymağanını añlamaq qolay. Kiril urufatında yazılğan bir de bir metinni alıp, qatılıq işaretlerniñ sayısına ve cümlelerde sözlerniñ uzunlığına şaşıp qalamız. Keçken asırnıñ 30-ncı seneleri Qırımda em arap, em de latin urufatı qullanıla edi. Kiril urufatına keçüv Sovetler zamanında yüz berdi, aynı şu vaqıtta birleşken cumhuriyetlerniñ diger halqları da işbu urufatnı qullanmağa başladı.
Qırımtatar tiliniñ latin urufatına qaytuvı halqnıñ Vatanına avdeti kibi, yani endi tahminen 20 yıl devam ete. Latin elifbesi daa 1992 senesi tasdiqlanılsa, em de beş yıl soñra Qırımnıñ Yuqarı Şurası tarafından mütenasip qarar alınsa bile, tam keçüvni biz alâ daa körmeymiz.
Urufatnıñ deñişüvi qırımtatarlar içün müim meselelerniñ sırasına kirse de, gürdeli siyasiy ve iqtisadiy kerçek ile qıyaslasaq, daima ekinci nevbette buluna edi
Mütehassıslarnıñ añlatqanına köre, urufatnıñ deñişüvi qırımtatarlar içün müim meselelerniñ sırasına kirse de, gürdeli siyasiy ve iqtisadiy kerçek ile qıyaslasaq, daima ekinci nevbette buluna edi. Bunıñ ile, devlet leyhası ve bücetten maliye yardım olmağanda, işbu ketişatnıñ miqyaslı seviyede keçirilmesi imkânsız edi. Bu ketişatqa keder etmegen Ukraina akimiyeti, oña isse de qoşmadı.
Qırımnıñ işğalinden soñ qırımtatar tili içün latin urufatınıñ qullanuvı daa da şübeli bir sual oldı. Çünki Rusiyeniñ bütün devlet tilleri (qırımtatar tili de şimdi olarğa aittir) kiril elifbesi esasında qullanılmalıdır – «Rusiye Federatsiyası halqlarınıñ tilleri aqqında» qanunına binayen. Diger urufatnı yalıñız federal qanunları belgiley bile.
Tataristanda birden latin, kiril ve arap urufatını qullanmağa isteyler
Bu ceetten qırımtatarlar içün Tataristan Cumhuriyetiniñ tecribesi nümüne ola bile. Dünyada yaşağan tatarlarnıñ sayısı 11 millionnı teşkil ete, olardan tek 2 million – Tataristanda yaşay, demek şu yerde kiril urufatından ğayrı başqa bir urufatnıñ qullanılması aktual bir mesele olğanını köremiz. Tatar tiliniñ latin urufatına keçüvi aqqında qanun taa 1999 senesi Tataristan Devlet şurası tarafından qabul etilgen edi. Amma bu kibi yañılıqqa Rusiye Devlet duması seslenip, Rusiye halqlarınıñ tilleri içün kiril urufatını yekâne urufat olaraq belgiledi.
Tataristan Cumhuriyetiniñ Devlet şurası deputatı Razil Valeyev Qırım.Aqiqatqa aytqanı kibi, söz kiril yazısınıñ lâğu etilmesi aqqında ketmey. Latin urufatı tatar tiliniñ qaide ve telâffuzını daa da eyi şekilde aks ete, – emindir o. Tataristan «Tatar tiliniñ devlet tili olaraq qullanuvı aqqında» qanunnı qabul etti. Mında cumhuriyette yalıñız latin degil de, arap urufatınıñ qullanuvı aqqında maddeler bar edi.
Razil Valeyev
«Tatarlar, misal içün, endi çoqtan kiril elifbesinden vazgeçken Orta Asiyada, ya da Türkiyede, Finlandiyada yaşağan soyları organlarımızğa latin urufatında muracaat ete bileler. Qıtayda yaşağan tatarlar ise yalıñız arap urufatını qullana», – dedi Valeyev. Onıñ aytqanına köre, cumhuriyet memurları içün em arap, em de latin urufatınıñ bilmesi şarttır.
Latin ve arap urufatı esasında tizilgen tatar elifbesi
«Şimdi bu qanunnı amelge keçirmege isteymiz. Bunı etmek içün tasil sistemasına deñişüvlerniñ kirsetilmesini nazarda tutqan qanunastı aktlarnıñ olması zarurdır, çünki arap ve latin urufatını mektep çağından ögrenmege kerek olacaq»,– dedi Valeyev.
Bir vaqıtta bir qaç urufat qullanuvınıñ muhalifleri bu al «Rusiye Federatsiyasınıñ bütünligine» telükeli olğanını tüşüneler. Tataristan parlamentiniñ deputatı külümsirep: «Tatarlar yüz senelerdir arap urufatını qullanğanına baqmadan, Rusiye imperiyası yoq olmadı da. Sovet cumhuriyetiniñ aqiqiy vatanperveri Musa Calil arap ve latin urufatı ile yaza edi. Bu yalıñız bir añlaşılmamazlıqtır».
Bunıñ ile Razil Valeyev yuqarıda añılğan teşebbüsler Rusiye Federatsiyasınıñ Devlet Dumasında alğışlanacağına atta ümüt de etmey. Em de, onıñ fikrine köre, latin urufatınıñ mekteplerde ögrenüvi de, ğaliba, fakultativ şekilde keçirilecektir.
Qırımtatarlar: latin urufatını yalıñız cemaat teşebbüsleri ile qullanmaq mümkün
Adile Emirova
Aqmescitten filologiya ilimler namzeti, professor Adile Emirova qırımtatar tilinde latin urufatını qullanmaq aqqını mıtlaqa qorçalamaq kerek olğanını tüşüne, çünki latin urufatı Qırım tamır halqınıñ tilini olduqça doğru şekilde aks etmege imkân bere. Bir qaç yıl evelsi Qırım devlet müendis-pedagogik universitetiniñ iş taqımı latin urufatında imlâ ve toqtav işaretlerini qullanuv qaidelerini işlep çıqarğan edi. İç omlağanda, dey Emirova, qırımtatar tili içün, istisna olaraq, latin urufatını qullanmağa izin sorap, mahsus bir esaslavnı Rusiye tasil Nazirligine yollamaq kerek.
«Cemaat teşebbüsleri müim, amma bu meseleniñ çezilmesi öyle de bu seviyede qalıp, inkişafsız ola bile. Çünki Qırımda peyda olğan misal Federatsiyanıñ diger subyektlerine de tarqatıla bile, bu ise istenilmegen bir şeydir», – dep tüşüne Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qırımtatar tilinde tasil meseleleri boyunca idaresiniñ reberi Emine Avamileva.
O şunı qayd etti ki, onıñ idaresi şimdi Qırım tasil Nazirligi ile qırımtatar tilinde tasil programması üzerinde işni yekünley ve yañı şaraitlerde latin urufatına keçüv imkâniyetlerni daa ögrenmedi.
«Nenkecan» qırımtatar mecmuasınıñ cıltı
Latin urufatında derc etilgen yekâne qırımtatar neşiri – «Nenkecan» mecmuası üç ayda bir kere çıqa. Onıñ baş muarriri Zera Bekirova mecmua devlet bücetine bağlı olmağanını ve yalıñız yatırımcılarnıñ vastalarına derc etilgenini qayd ete. Şunıñ içün onıñ latin urufatında basılması mümkündir. Diger qırımtatar neşirleriniñ, şu cümleden «Armançıq» bala mecmuasınıñ latin urufatında basıluvı, endiden «Rusiye Federatsiyası halqlarınıñ tilleri aqqında» qanunına köre, mümkün degil.