Qırımtatar halqınıñ Birinci Qurultayınıñ parlaq vekillerini hatırlap, Halil Çapçakçini – qırımtatar ziyallılarnıñ müteber temsilcisini añmamaq mümkün degil. Ekim, «Milliy firqa»nıñ yolbaşçılarından biri, öz fikirdeşleriniñ facialı taqdirini onıñ özü da yaşağan edı.
Halil Çapçakçi 125 yıl evelsi, 1889 senesi mart 17 künü, Yalta rayonında (bazı qaynaqlarda aytılğanı kibi, Ayvasil köyünde, digerlerinde – Autka köyü, üçünci malümatqa köre ise – Alupkada) dünyağa keldi.
Balalığı aqqında malümat olduqça azdır. Babası – Bağçasaraynıñ meşçanı Selâmet Halil-oğlu Çapçakçi, anası Ayşe. 1909 senesi yanvar ayından 1912 senesi iyün ayına qadar Aqmescitniñ oğlanlar içün gimnaziyasında tasil aldı, soñra Novorossiysk (şimdi Odessa) universitetiniñ tibbiy fakultetine oqumağa kirdi.
Elimizde olğan vesiqalardan şunı añlaymız ki, student Çapçakçi minarologiya, fiziologiya, zoologiya, qıyaslav anatomiya, fizika, nebatiyat, umumiy ve şahsiy patologiya ve terapiya fenleri boyunca muvafaqiyetli neticelerge irişe edi. Universitetni bitirip, 1917 senesi aprel ayında arbiy mecburiyetiniñ müddeti kele ve, yaş mütehassısnıñ tuvğan yerlerine tüşmege istegine baqmadan, aprel 24 künü Halil Çapçakçi «birinci zümre ekimi ola ve Şimaliy frontqa yollanıla». Hızmeti, 1917 senesi iyülniñ soñuna qadar, 730-ncı piyade Gorodeçnensk polkunda keçe edi. Bu vaqıtqa qadar Halil Çapçakçi qırımtatarlarnıñ milliy areketiniñ yetekçilerinden biri edi.
1917 senesi mart 25 künü Aqmescitte Bütünqırım Musulman qurultayı yañı müftini sayladı – bu vazifege Noman Çelebicihan saylanıldı. Bundan da ğayrı, toplaşuvda 35 insandan ibaret olğan Qırımnıñ Musulman İcraiy komiteti teşkil etildi (Musicrakom). Komitetniñ büyük bir qısmını inqilâbiy keyfi olğan gençler teşkil etti (Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Amet Özenbaşlı, Halil Çapçakçi, Asan Sabri Ayvazov). Bunıñ ile komitetke dinciler de kirgen edi. 1917 senesi aprel-noyabr ayları Musicrakom Qırımtatarlarnıñ Vaqtınca Milliy ükümeti olıp sayıla edi. İşbu organnıñ esas maqsadı – qırımtatarlarnıñ Qırımnıñ siyasiy taqdirine tesirini quvetleştirmek ve milliy birlikni inkişaf ettirmek kibi meselelerden ibaret edi.
Musicrakomnıñ nezareti altında siyasiy faaliyet, medeniyet, diniy işler, iqtisadiyat bulunmaqta edi. Nahiye şeerlerinde ve köylerde musulman komitetleri peyda ola edi.
Petrogradnıñ vaqtınca akimiyeti Musulman İcraiy komitetini qırımtatarlarnıñ menfaatını qorçalağan ve Qırım halqınıñ ileri inkişafınıñ meselelerini çezmege aqqı olğan yekâne vekâletli memuriy organ olaraq tanıdı.
Ali Bodaninskiy ile Halil Çapçakçi bu vaqıtları «Millet» gazetasında – Musicrakomnıñ organında muarrirlik yapa. 1917 senesi noyabr-dekabr ayları Birinci Qurultaynıñ vekili ola, Noman Çelebicihannıñ vefatından ve Cafer Seydametniñ çetelge ketkeniden soñra, Asan Sabri Ayvazovnıñ aytqanı kibi,– Çapçakçi ve Amet Özenbaşlı (tasili boyunca ekim, Novorossiysk universitetiniñ mezunı, Qurultaynıñ müteber vekili) «Milliy Firqa» firqasınıñ baş yolbaşçıları olalar».
Амет Озенбашлы
Ayvazov qayd etkeni kibi, «1920 senesi, beyazlar tatar milletçilerni taqip etmege ve yaqalamağa başlağanda, Amet Özenbaşlı ve Halil Çapçakçi qayıq ile ya Romaniya, ya Bulğaristanğa köçmege qarar alalar… Olar qayıqnı kirağa alıp, açıq deñizge çıqtılar. Amma apansızdan köterilgen furtuna olarnı Saq ve Aqyar arasında sailge alıp taşladı. Andan olar nasıldır bir köyge, soñra ise, saqlanıp, Bağçasarayğa barıp çıqalar. Çapçakçi Büyük-Özenbaş köyünde, Özenbaşlı – Aqmescitte, «Milliy Firqa» azası Seit-Ömer Tarakçide saqlanalar. Ükümet deñişkeninden soñ Halil gizlilikten çıqtı…».
Ayvazov Moskvada elçi Ali Fuad Paşiniñ aytqanını tarif ete – 1921 senesi yaz aylarında yüz bergen vaqia. Aytqanı kibi, yaqın zamanda Moskvada türk elçihanesinde Halil Çapçakçi ve Amet Özenbaşlı bulundılar: «Haber etkenlerine köre, olar Milletler Şurasına barğanlar, anda Stalin ile Qırım yarımadasına mustaqil Sotsialistik Sovet Cumhuriyeti statusınıñ berilmesi aqqında laf ettiler. Stalin o vaqıt olarğa işbu mesele boyunca arqadaşları ile qonuşacağını bildirdi, sanki. Olar ise – Çapçakçi ve Özenbaşlı – Qırımnıñ idare şekli meselesi boyunca maña, Ankarağa kelgenimden soñra, Kemal Paşağa barmağa ve onıñ SSSR ükümetine qırımtatarlarnıñ istegini qabul etmek muracaatı ile bulunmasını soramağa rica ettiler».
Elçi ise böyle cevap berdi: «Kemal Paşa bu kibi teklif ile SSSR ükümetine muracaat etip olamaz, çünki bu areket Türkiyeniñ Qırım işlerine qarışuvı olaraq tanılacaq. Şunıñ içün bu mesele boyunca Stalinge muracaat etkeniñiz doğru, şimdi Leninge ve SSSR diger yolbaşçılarına da barıñız».
1921 senesi oktâbr ayında Qırım Muhtar Sovet sotsialistik cumhuriyeti meydanğa keldi. Merkeziy İcraiy Komitetniñ azaları Özenbaşlı, Çapçakçi, «Milli Firqa» yetekçisi, belli şair ve alim Bekir Çoban-zade oldılar. Olar nevbetteki yılları da işbu yuqarı temsiliy organına saylanıla edi. Sağlıq saqlav narkomı (zemaneviy vaqıtta aytılğanı kibi, nazir) Halil Çapçakçi oldı.
«Milliy Firqa» faaliyetinde Sovetlerge qarşı hususiyet olmasa bile, çoqfirqalıqnıñ ve bolşeviklerniñ milletçiler ile işbirliginiñ soñu yaqlaşmaqta edi. «Milliy firqanıñ» yoq etilmesi ve yolbaşçılarına qarşı qattı ayırımlar Qırım ASSC Merkeziy Saylav Komitetiniñ reisi Veli İbraimovnıñ 1928 senesi fevral ayında yaqalanuvından (aynı senede atıp öldürilgeninden) soñ başlandı.
Халил Чапчакчи
1928 senesi aprel 12 künü Amet Özenbaşlı, iyülde – Halil Çapçakçi yaqalandı.
Bir qaç künden soñ firqanıñ vilâyet komitetiniñ bürosı tarafından «Çapçakçi narkom vazifesini becerip olamağanı sebebinden, onı boşatmaq» qararı alındı.
Halil Çapçakçi:
1. «Milliy Firqa» Qırım kontrinqilâbiy Teşkilâtınıñ teşkil etilmesinde faal iştiragi ve onıñ Sovetlerge qarşı işiniñ reberliginde;
2. Sovet akimiyetiniñ ve VKP(b) tedbirlerine qarşı yekâne küreş yollarını teşkil etmek maqsadı ile SSSC diger rayonlarınıñ milletçileri ile işbirlikte bulunmasında;
3. Türkiyede Qırım çetel icreti ile munasebetniñ pekitilmesinde;
4. Türkiye arbiy ekimi – casus Abdulla Faykqa sovet diplomınıñ qanunsız sürette berüvi ve onıñ sovet işine qabul etüvinde qabaatlı olaraq tanıla.
Üküm – ölüm cezası. Bir yıl devamında Amet Özenbaşlı ve Halil Çapçakçi Butırka apishanesinde bulundılar, 1931 senesi yanvar ayında ОGPU kollegiyası ölüm cezasını 10 yıllıq iş lagerlerine deñiştirdiler. Ekisi de Belomorsk-Baltiysk kanalınıñ qurucılığına yollanıldı.
Amet Özenbaşlınıñ ayatı uzun ve ağır oldı, Halil Çapçakçiniñ izleri ise artıq coyuldı. Ölüm tarihı ve sebepleri alâ daa belgisiz…
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrainа PEN-klubınıñ azası