Kiyev-Aqmescit – Tanış qırımtatar qomşularnı közetip, fikirlerinen paylaşa: «Evelden Memet İvannen dost ediler. Er saba beraber qave içe ediler. Bayramlarnı birlikte qayd ete ediler, qorantalarnen beraber kebap yapa ediler, balıq avlamağa beraber kete ediler. Amma, mart ayında İvan: «Siz – bizimki degilsiz», dedi. Memet, razı oldı. Şimdi beraber qave içmeyler, zornen selâmlaşalar».
Nazariyege köre, «biz» ve «siz»ge ayırıluv insan menliginiñ bir qısımı. Eki yıl evelsi Tavriya milliy universiteti ruhiyatşınslıq kafedrasınıñ dotsenti Olga Duhniç yarımada gruppalarnıñ menligini ögrendi.
Olga Duhniç
«Qırımtatarlarnıñ menligi mürekkep körünip, birinciden, adetler esasında medeniyet menligi, ekinciden siyasetke tayanıp, siyasiy isteklernen bağlı edi. Üçünciden, diniy menlik. Ve yaşlarda qayd etkenimiz Ukraina vatandaşı menlgi saqlı edi»,– dedi Duhniç.
Tedqiqatçınıñ aytqanına köre, bir cemaatçılıq içinde bir qaç farqlı menlikniñ bulunması zıt kelmey. Qırımtatarlarnıñ menligi bugün nasıl alda? Qırım işğal etilgen soñ, ne olıp keçti? Devamı ne olacaq?
Qırımtatarlarnıñ siyasiy menligi bastırıla, – ekspert
Qırımlı siyasetşınas Lenora Dülberova, menlik bu bir milletniñ içinde ve tış alem ile qonuşma vastası, dey. Bu noqtai nazarından,«men – qırımtatarım» demege aqqı olğan er nesil içün sürgünlikniñ acısı ale daa duyula. Em de siyasiy menlik bar, o mustaqil Ukrainanıñ ilki yılları pek inkişaf ete edi.
«Ukraina devleti ile birlikte qırımtatarlar siyasiy qonuşma tecribesini qazandılar, o vaqıt dialognıñ quruvında esas olaraq siyasiy şahsiyetlik meselesi tura edi. Qırımtatarlar kendi milliy institularını tizip, kendi unikal milliy idare sistemasını teşkil etip oldılar», – dey siyasetşıns.
Soñi on yıl içinde qırımtatarlar kendi milliy medeniyetini, onıñ maddiy taşıyıcılarını tiklep başldılar.
«Bu vaqıt içinde bir sıra matbuat vastaları, media, çeşit mesleklerni canlandırdılar, yani öz küçü ile halq qarşılıq köstermek içün degil de, dialog qurmaq içün kerekli temelni qurdı», – dey Dülberova.
«Nezaketli adamçıqlar» peyda olğan soñ yarım yıl keçkeninen, qırımtatarlarnıñ siyasiy menligi sıqıştırıla, dey siyasetşınas.
Milletlerara evlenüvler, – siyasetşınas
Er avtoritar devlet kibi zemaneviy Rusiyeniñ maqsadlarından biri milliy idare sistemalarını yoq etmektir. Qırımtatarlar yarımadada eñ çoq birleşken bir gruppa sayıla. Onıñ içün, «Qırım baariniñ» vaqiaları menlik melesini ögge sürdi.
Bu mevzuda ilmiy tedqiqatlar mahsus yapılmadı, amma, Tavriya milliy universitetiniñ siyasiy ilimler ve halqara munasebetler kafedrasınıñ dotsenti Elmira Muratovanıñ közetüvine köre, tarihiy tecribeniñ yaşanması ve menligine havf ketirile bilecegini duyğan soñ, qırımtatarlar öz etnik sıñırlarını daa ziyade qorup başladılar.
«Bir saqınuv, «başqalarına» - qırımtatar olmağnlarğa işançsızlıq peyda oldı. Gruppanıñ birdemligi numayış etile (misal içün, qırımtatarlarnıñ öz vekillerinden mallarnı satın almağa tırışqanı, kendi millet vekillerini işke almaq istekleri) ve ileride belki de, milletlerara evlenüvlerniñ sayısı eksilecegine ketirecek», – dey alim
Maşinanıñ içindeki tamğalı bayraq qorunmaq içün bir vasta
Bir çoq adam qayd etkeni kibi, maşina aydavcıları öz milletini kösterip, ög pencerede qırımtatar timsallerini yerleştireler.
Tamğalı kölmekler - milliy timsaller, qırımtatar bayraqları soñki yarım yıl içinde çoq mot oldılar.
«Siyasiy menlik daa ziyade Ukraina qıtasında numayış etile. Men bilgenime köre, bazı acele maşina aydavcıları hastahaneden çıqqan soñ, qırımtatar bayraqarını asalar. Öz dünyasına qapılmaq istekleri peyda oldı. İnkişaf etmek yerine qırımtatarlar qorunmağa tırışalar»,– dey ruhiyatşınas Olga Duhniç.
Közeticilerniñ malümatına binaen, qırımtatarlarnıñ bu kibi davranışı normal bir şey. Rusiyede açıqtan-açıq ukrain tarafdarlığını köstermege havflı olsa, öz milliy timsaller, til, medeniyetke sarılaq mümkün.
Qırımnı terk etkenlerniñ menliginen ne ola?
Çeşit sebeplerden yarımadanı terk etken qırımtatarlarnıñ menlik meselesi ayırı mevzudır.
Ukrainanı içtimaiy ve siyasiy ruhiyatşınslıq İnstitutı ilmiy hadimi İrina Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince, yarımadada rusiyeli siyasetke uymağanlarğa ayırıca basqı yapıla.
«Bu da menimce, şahsiyet, halq olaraq ayatta qalmaq ıntıluvı. Qırımtatar adamı şahsiyet olaraq inkişaf etmege qarar alsa, ekseriy allarda Ukrainanıñ diger regionlarına köçmege tırışa. Mesele şunda ki, Bağçasaray, cami, til, medeniyet müiti, deñiz ve ormanlardan uzaq yaşamağa ve qırımtatarı olmağa daa ağır kele. Kene de etraftakilerge öz aqqında çoq şey añlatmağa kerek olacaq», – dep tenbiyeley mütehassıs.
Ruhiyatşınas aytqanı kibi, iç bir şey añlatmamaq daa qolay. Yani milliy menlikni aile içinde saqlamağa daa eyi olur. Halqnı saqlap qalmaq meselesi daa kergin turacaq. Ve Ukraina bunı bilip-turıp halqqa destek kösterse bile, yarımadada qalğan ve onı terk etken qırımtatarlarnıñ yolları farqlana bile. Bunı da ozmaq qıyın olacaq.