Aqmescit – Meclis reisiniñ sabıq muavini Zaur Smirnov yañı şaraitlerde memur vazifesini alğan birinci qırımtatardır. Aman-aman 5 ay evelsi o, milletlerara munasebetler ve sürgün etilgen grajdanlarnıñ meseleleri boyunca komitetiniñ reisi vazifesine keçti. İşte qarşılaşqan qıyınlıqlar, repatriantlarnıñ yerleşüvine federal bücetinden ayırılacaq sermiyalar, qırımtatarlarnıñ Rusiye pasportlarnı aluvında ne derecede faal olğanları ve Meclisnen olğan munasebetleri aqqında Zaur Smirnov Qırım.Aqiqatqa ikâye etti.
– Aman-aman 5 ay devamında siz bu vazifede bulunasıñız. Sabıq reis müessiseni nasıl alda qaldırdı?
– Sabıq reis aqqında yaramay bir şey aytmağa istemeyim. Biz er kes bilemiz, komitetniñ yekâne meselesi – parasızlıq edi. Onıñ içün, böyle vaziyette, işi sermiya vastasınen alıp barılğan müessiseni idare etmek küçtir. Onıñ içün, soñki 5-7 seneler içinde komitetniñ alı nasıl olğanını er kes bile, bu iş degil, keçiniş edi.
– Komitette yolbaşçılıq yapıp başlağanda, hadimlerni işten boşattıñızmı?
– Menden evel çalışqan iç bir hadim işten boşatılmadı.
– Olarnıñ işinen memnün ediñizmi?
– Episi tecribeli. Ekseriyeti çoq yıllar devamında Devlet komiteti sistemasında, qurucılıq saasında çalışalar. Onıñ içün olarnı işten boşatmağ acet yoq edi.
– Soñki yılları, devlet memurlarnıñ sayısı qısqartıldı, şimdi vaziyet nasıl?
– Biz hadimlerimizniñ sayısını saqladıq, em de bizge baqqan müessiselerde çalışqanlar da faaliyetini devam eteler. Em de bazı müessiselerni devlet esabına keçirmege tüşünemiz. Evelden olar hocalıq esapları esasında çalıştılar. Yani adamlar aylıq alacaqlar, ve aylıqları ötkergen tedbirlerge bağlı olmaycaq. Amma, bu da bir teşviq etici faktor edi.
– Yañı işte nasıl qıyınlıqlarnen rast keldiñiz?
– Dört buçuq ay devamında Qırımnıñ içtimaiy- iqtisadiy inkişafı boyunca federal programmasını azırladıq, oña köre, repressiyalarğa oğratılğan halqlarnıñ yerleştirilüvi ve abadanlaştıruvına 10 milliard 300 million ruble belgilendi. Programmanı azırlağanda, cumhuriyette bu soy grajdanlarnıñ, esasen qırımtatarlarnıñ, elbette, toplu yaşağan yerleri nezaret etildi. Cumhuriyet boyunca bu kibi 300 qasaba bar ve elbette, bu qısqa müddet içinde kerekli malümatnı, hususan, ev-mesken, daire nevbeti aqqında azırlamaq qıyın edi. Hadimlerimiz, mütehassıslarımız, nazirlikler yardımınen biz bu işni becerdik. Qırım meseleleri boyunca Nazirllikke yapqan işniñ neticelerni köstergen soñ, Rusiye Federatsiyasınıñ bücetinde 10 milliard ruble talap etip oldıq. Yani 2015 senesinden başlap, biz er yıl repressiyalarğa oğratılğan halqlarnıñ ihtiyaclarına bir millard eki yüz million rubleden ziyade sermiya elde etecekmiz.
– Bu sene sürgünge oğratılğan halqlarnıñ abadanlatırıluvı programmasına ne qadar para ayırıldı?
– 2014 senesi ta bir yıl evelsi ukrain bücetinden ayırılğan az-buçuq para tüşken edi. İçtimaiy meselelerge sarf etildi, esasen milliy-medeni cemiyetlerniñ ihtiyaclarını qapattıq. Onıñ içün aprel ayında bu vazifege keçken soñ, komitet Rusiye Fedratsiyasınıñ qanuunları boyunca çalıştı, biz programmanı federal bücetine köre azırladıq.
– Siz evelden aytıp keçken sermiyalarnı ilk nevbette nasıl ihtiyaclarğa sarf eteceksiz?
– Raqamlarnı seslendireyim: 5 yıl içinde programma boyunca 200 kvadrat metr ev-meskenni tapşırmağa isteymiz. Suv, gaz, elektrik ağlarnı, yollarnı qurmaq meramındamız. Elbette, içtimaiy saa – ayırı şahıslarğa yardım, evlerniñ qurucılığında yardım, içtimaiy-medeniy turmuşı, medeniy müessiselerniñ tehnikiy cietinden teminlevi, milliy mekteplerniñ qurucılığı, balalar bağçalarnıñ inşaatı ve olarnıñ teminlevi. Onıñ içün, repressiyalarğa oğratılğanlarnıñ abadanlaştıruvınen bağlı federal programması – bu devlet içinde devletti, onda cumhuriyette eda etilecek umumiy programmanıñ aksini körmek mümkün.
– Kelecek sene siz aytqan sermiya miqdarı azlaşması mümkünmi?
– Bunı tek federal ükümeti kefil ete bile, amma diger subyektlerniñ tecribesini köz ögüne alsaq, bu kibi programmalarnı eñ çoq qorçalağanlarını körermiz. Ve bu sermiyalar maqsadlarına köre sarf etilecegine ümüt bar.
– Siz mekteplerniñ qurucılığı aqqında ayttıñız. Bu mesele çerçivesinde eñ aktual suual – Aqmescitniñ Borçoqraqtaki qurulıp bitirilmegen mektep. Mektepni endi 20 yıldan berli qurıp olamaylar. Çoqusı adamlar onı sentâbrniñ 1-ne qadar onı işke tüşürirler, dep belleyler, amma bunı öyle de yapmadılar. Konkret bir müddetni belgilep olasızmı?
– Biz qurucılıqnıñ keçiktirüv sebeplerini söyledik. Bu yıl içinde mektepni bitiririk, dep tüşüngen edik, faqat, seysmologlar binanı qaviyleştirmek kerekligini qayd etiler, çünki o, pek müim bir inşaat, mektepte 1000 balanıñ oquması planlaştırıla. Biz qoşma işlerni keçirmege qarar aldıq. Biz, siyasetçiler ayırğan müddetke qulaq asmamalımız.
– Bir – eki yıldan soñ, dep aytmaq mümkünmi?
– Men ümüt etem. Sermiyalar devamlı ayırılsa, bir yıldan soñ, biz buña kelirmiz.
– Bugünki künde, ne qadar qırımtatar vatandaşı rus pasportını aldı?
– Men, diger milletlerge nisbeten, pasportlarnı alğan qırımtatarlarnıñ sayısı daa çoq olğanını ayta bilem. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ pragmatik olğanlarını körmek mümkün, çünki pasportlar kerek, bu siyaset degil. Pasport – ayatnıñ ayırlmaz bir parçası, qırımtatarlar onı ilk nevbette aldılar.
– Komitet yanında çalışqan cemaat qabulhanesi öz işini tolusınen becerdi, öylemi?
– Tek cemaat qabul hanesi 12 biñ pasportnı berdi, olarnıñ çoqusı aprelde teslim etildi, o vaqıt pasportlarnı berüv noqtalarnıñ ekseriyeti çalışmay edi.
– Şimdiki vaqıtta pasportnı azırlav müddeti nasıl?
– Eñ çoq 10 kün. Bizge pasportnı alğanda meselelernen qarşılaşqan daa bir adamnı rast ketirmedim.
– Bir sıra qırımtatarlar böyle meselege oğradılar: Özbekistandan qayttılar, amma, yaşamaq içün vesiqalarnı azırlamaq, qayd etilmek ya da Ukrainanıñ vatandaşlğını alıp yetiştirmediler. Olar ne yapmalı?
– Men bu meseleni keçenlerde toplaşuvda iştirak etken Meclis azalarınen muzakere ettim. Men olarğa: «Dört saat devamında toplaşuvda oturdıñız, diger meselelerni da çezmege kerek olğanını aytmadıñızmı? Şu qıymetli vaqıtnı tek aramızda olğanlarnı muzakere etmek içün sarf ettiñizmi?». Cevap olaraq aldım: «Ümüt etemiz, siz bu meseleni çezersiñiz. Sizni vekil ettik ve ilâhre». Elbette, bütün ümütler biznen, devlet hadimlerinen bağlı. 2015 senesinden başlap, cumhuriyet alğan kvotalar çalışıp başlaycaq – bu beş biñ kvota etrafında (grajdanlıqnı almaq içün. – Müel. qaydları). Amma, tek bir şeyni ayta bilem: kirişni- ya da ketişni resmiyleştirip yetiştirmegen adamlarnı mından bir kimse quvmaz, sürgün etmez. Atta, kimdir bu aqta söylese bile, adamlar Devlet komitetine birden muracaat etmeliler. Biz böyle laf etken mütehassıslarğa qarşı eñ ciddiy tedbirler qullanacaqmız.
– Bu kibi vaziyetlerde qaysı telefonlar boyunca muracaat etmek mümkün?
– Devlet komitetimizde qabulhane telefonımız: (0652) 598-836.
– Narazılıq meydançılarınen ne olacaq – bu Qırım içün eñ pıtraqlı mesele. Bu meseleniñ çezüv yolu barmı?
– Qırım Devlet şurasında birinci oquvda, topraq meseleniñ çezilüvini belgilegen qanunnı qabul etildi. Bu qanun, komitetimiz, mülk ve topraq munasebetleri nazirlikleri ile birlikte azırlandı. Mahsus komissiya meydanğa ketirildi, onıñ içine bizim mütehassıslarımız da kire. Cemaat vekilleri de kirer. Devlet komitetniñ işi boyunca narazılıq meydançıqlarnıñ reberlerinen yolbaşçılarınen körüşüvler ötkerdik, baş nazir muavini Remzi İlyasov ta bu kibi tedbirler ötkerdi. Azırlıq kete. Men eminim, topraq qullanıcılarnen problemler olmağan, ticaret olmağan yerlerde, topraqnı resmeyleştirirler, dep tüşünem. Cumhuriyet yolbaşçısınıñ (Sergey Aksönov – Müel.qayd.) mevamı belli: kapital evler qurulğan yerlerde, adamlar yaşağan yerlerde topraq, em inşaatlar resmiyleştirilecek. Sentâbr 14 kününden soñ (şu künü yerli şuralarğa saylavlar ötkerilecek. - Müel.qaydları) yerli akimiyet organlar teşkil etilecek, bu yöñelişte iş daa da faaalleşir, dep belleyim.
– Topraqqa devlet aktlarnı azırlağan, amma deñişken şaraitler sebebinden olarnı alıp yetiştirmegen adalar ne yapmalı?
– Bunıñ çezüv yolları endi tapıldı. Nazirler Şurasınıñ toplaşuvında cumhuriyet yolbaşçısı vazifesini eda etken yerli köy şuralarına, mülk ve topraq nazirliklerine avaleler berdi - yerine ketirilmegen qararlarnı eda etmek, vesiqalarnı azırlamaq kerekler. Onıñ içün, qollarında qararlar olğan adamlarnıñ iç bir meselesi çıqmaz. Olar küçüni coyğanı aqqında laflar, tek öşeklerdir.
– Qırımda topraq damartasını satın almaq ya da satmağa istegen vatandaşnıñ nasıl imkânları bar?
– Devlet reyestri çalışıp başladı, ilki añlaşmalar tizildi ve kütleviy matbuat vastalarında aydınlatıla. Men, yarından başlap, kütleviy şekilde resmiyleştirecekler dep, aytıp olamam, amma añlaşmalar da kütleviy şekilde yapılmay. Reyestr tamamlağnınen ve iç bir ayın-oyunlar olmasa, bu iş qolaylıqnen devam eter.
– Devlet milletler komiteti, yarımadadan ketken ve mında kelgen qırımtatrlarnıñ sayısını bilemi?
– Biz bilgenimizge köre, Qırı Cumhuriyetini fevral ayından başlap, 570 qırımtatarı terk etti. Diger millet vekillerini alğanda, tahminen 800 adam, dep ayta bilemiz. Onıñ içün, 17-18 biñ adam Qırımdan ketti, dep aytılğanda, biz bunı tasdilap olamaymız.
– 570 adam – yaşağan yerlerden resmiy çıqtılarmı?
– Yoq, Qırımnı çeşit sebeplerden terk etken adamlardır. Biz soylarnen çalıştıq, arizalarnı qabul ettik, qırımtatarlar toplu yaşağan qasabalarnı köz ettik.
– Orta Asiyadan Qırımğa ne qadar adam qaytıp keldi?
– Bugünki künde, Qırım gümrükinde 30 konteyner buluna, olar anda soñki 4-5 ay içinde keldiler. Yani, eñ azından 30 qoranta keldi. Konteynerlersiz kelgenler de bardır, onıñ içün tahminen 100 qoranta 5 ay içinde avdet etti, dep ayta bilemiz.
– Avdet etken grajdanlar konteynerler meselesini nasıl çezmeliler?
– Biz, konteynerler berilecek yolnı belgiledik. Şahsiy eşyalar berilecek, olarnı mesülietli saqlap qaluv aktı esasında berecekmiz, şu vaqıt içinde adamlar vesiqalarnı resmiyleştirecekler. Kene de, şeylerni yoq etecekler ya da çekip alacaqları aqqında laflar doğru degil. Adamlar bütün mülküni elde etecekler.
– Oktâbrde Qırımnıñ ealisini cedvelge alacaqlar. Devlet komiteti bu işte yardım etecekmi?
– Men bu işnen oğraşqan ükümet komissiyanıñ terkibine kirdim, anda teşkiliy meselelerni muzakere etemiz.
– Bazı adamlar deyler ki, qırımtatarlar bu işte iştirak etmemek rekler. Siz bu aqta ne tüşünesiñiz?
– Biz er vaqıt 2001 senesiniñ cedvelge aluv malümatlarına esaslana edik, yani o vaqıt belli bir raqam edi, şimdi ise, bu raqam öskendir 250, belki de 300 biñ oldı. Bir qaç biñ farq olsa, doğru degil. Misal içün, til ögrenüv meselesi bar. Cedvel tizilmese, daa nasıl raqamlarnı ögreneyik. Ne qadar mektep kerek, sınıf, kitap, ev-mesken kerek. Ebet, monitoring yapa bilemiz, amma, tekmil malümat: ealiniñ sayısı, tahminler müim.
– Tasil aqqında aytacaq olsaq, bazı mekteplerde qırımtatar sınıfları qapatıla, dep aytalar. Ana-babalar Devlet komitetine mruacaatlarnen kelelermi?
– Bugünki künde yekân mesele – qırımtatar tilindeki kitaplar, olar, Rusiye Federatsiyasında sertifikatsiyadan keçmek kerekler. Rusiye tasil Naziligi işandırğanı kibi, kelecek sene sertifikatsiyadan keçken qırımtatar kitaplarınen problem çıqmaz.
– Rus tilli sınıflarda qırımtatar tiline ihtiyac olacaqmı?
– Men bellesem, olur. Bugünki künniñ statistikası, keçken yıllarnıñ statistikası köstergeni kibi, bir çoq ana-babalara balalarnıñ qırımtatar tilini bilmelerini isteyler. Birinciden, umumen, türkiy tillerni añlamaq mümkün. Ekinciden, bir qaç tilniñ ögrenüvi halqlar arasında munasebetlerni eyileştire. Daa bir mesele bar, qırımtatar tilini temelinden ögretmek, ya da ekige bölmeli: bazılarnı özara laf etmek içün ögretmek, ya da oqutuv tili olmalı.
– Siz Meclisniñ soñki toplaşuvında iştirak ettiñizmi?
– Yoq. Menim iştirak etmege niyetim yoq edi.
– Siz bu vazifege keçmezden evel Mecliste azalıqnı toqtattıñız. Avgustnıñ 23-nde sizniñ arizañız qabul etildi, onıñnen beraber, Devlet şurası reis muavini Remzi İlyasov ve Aqmescit meri muavini Teyfuk Gafarovnı boşattılar. Amma, olar arizalar yazmadılar. Sizniñ bu qararğa munasebetiñiz nasıl?
– Yazıq ki, menim dialognı qurmaq ıntıluvlarım, umumen Meclis tarafından qabul etilmedi. Amma, ayırı azalarnen añlaşıp oldım. Men bellesem, bu dialog teşkil olunır, çünki inqirazdan bu yekâne çıqış yolu. Bu qararlarnı bir söznen izaat etmek mümkün: olar Meclisniñ faaliyetini belgilegen Qurultaynıñ nizamnamesine qarşı kele. Menimce, Meclis reisi öz müimligini añlamaq kerek, çünki şimdiki vaqıtta, onıñ yerini bir qaç gruppa aldı. O bu meselede faaligini köstermey. Amma, yazıq ki, bu problema, toplaşuvdan evel başlandı.
– Qırımtatar liderlerine qırımğa kelmek yasagı çoqqa sürecekmi?
– Men bellesem, Meclis reissiz Qırımda çalışıp olamaz. Bir taraftan, Meclis reisi özü añlamalı, çünki, Meclis azaları bu fikirde olacaqlar. Men bellesem, bu sualge cevap tapılmasa, Qurultay cevaplarnı tapar. Men bellesem, er şey Çubarovnıñ qolunda, o belli bir adımlar yapsa, bu mesele al etilir edi. Amma, soñki toplaşuv aksini kösterdi, onda qırımtatarlarnıñ meseleleri muzakere etilmedi, faqat soñki aylar içinde bu birinci toplaşuv.
– Ukraina prezidenti yanında Mustafa Cemilev tayinlengen vekil vazifesine nasıl baqasıñız?
– Ukrainada bulunğan bir qaç biñ qırımtatarnıñ meselelerini çezecek organ olsa, men olarnıñ faaliyetine qarşı degilim. Qayerde olsa, olsunlar - Kiyevdemi, Taşkenttemi, Buharesttemi…
– Qırım akimiyeti ve qırımtatar meselelerinen oğraşqan ukrain akimiyet organları arasında işbirlik qurulacağına işanasıñızmı?
– Men er vaqıt qırımtatarlar ve bütün Qırım cemmatçılığına fayda ketirse, işbirlikke azırım. Amma, üçünci devletniñ menfaatları kirişse, Qırımda bulunğanlar ise, esir olıp qalğan olsalar, men iç bir vaqıt bu işlerge qarışmam.
– Meclisniñ Devlet şurasına sentâbrniñ 14 –nde keçiriledejk saylavlarğa qatnaşmamaq çağıruvılarına nasıl davranasıñız?
– Menim bir fikirim bar: bugünki künge Meclisniñ qararı yerine ketirilip olamaz. Bugünde bugün rayonlarda yüzlernen adamlar namzetlerini köstereler. Olarnıñ arasında yerli meclis azaları, reisleri, Qurultay azaları çoq. Olarnı qurumdan çıqaracaq olsalar, qırımtatarlar bolunirler. Men bellesem, qabaatlılarnı qıdırmaq - qırımtatar duşmanları içün elverişlidir.
– Meclis ve cumhuriyet yolbaşçıları til taparlarmı, nasıl tüşüneziñiz?
– Bu mutlaqa olacaq şey. Er alda iñqirazdan çıqmaq içün tögerek masa başına oturmaq kerek. Birinciden, qırımtatarlar özara añlaşmalılar, soñra, akimiyetnen dialog qurmağa azır olğandan soñ, ekinci basamaqqa keçecekler. Akimiyet qırımtatarlarnen faal çalışa. Soñki misaller: Teyfuk Gafarovnı Aqmescit meri muavini vazifesine, Refat Derdarovnı - Bağçasaray rayon devlet memuriyeti reisi birinci muavini vazifesine tayinlenüvi. Elbette, soñki misalde qırımtatarnı öz vazifesinde qaldırmaq mümkün edi. Amma, vaziyetimiz böyle, biz işbirlik tutacaqmız.
– Sizge bir de bir firqağa qoşulmağa teklif etmedilermi?
– Yoq teklif etmediler.
– Şartlar qoymadılarmı?
– Yoq, maña iç bir kimse bu kibi şartlar qoymadı. Men firqasız memurdırım.