Qırımtatar halqı sürgün olunğan soñ ta 1956 senesi komendant rejimi lâğv etilgenge qadar milletniñ ne medeniyeti, ne sanatı, ne edebiyatı inkişaf etti. Ve tek 60-ncı seneleri qırımtatar tilinde gazeta çıqıp, milliy yır ve oyun ansambli çalışıp başladı.
Şu devirde qırımtatar edebiyatına Nuzet Ümerov, Üriye Edemova, Bilâl Mambet, Ablâziz Veliyev, Ervin Ümerov, Zakir Qurtnezir, Emil Amit, Safter Nagayev ve daa bir sıra yaş yazıcı ve şairler kirip keldiler. Sert rejim, basqı, yasaq mevzular ve tsenzura şaraitinde edipler istidatlarını tolusınen açalmadılar, Qırımtatar edebiyatında Ezop tili qullanıldı.
80-nci yıllarda qırımtatar edipleriniñ saflarına qoşulğan sürgünlik evlâtları Şükri Appaz, İsmail Kerim, Yunus Qandım, Ayşe Kökiyeva edebiyatnıñ inkişafına yañı bir nefes bağışladılar.
Halq kütleviy şekilde Qırımğa qaytqan soñ edebiyatta belli bir ilerilev közetilmey. Halq kene öz yurtuna qavuşıp, edebiyat ayırılğan tamırlarından küç-ğıda alır degen ümüt öyle de ümüt olıp qalmaqta.
Qırım Rusiye tarafından işğal etilgenden berli milletniñ ög safı, dep sayılğan şair ve yazıcılardan iç biri açıqtan-açıq öz pozitsiyasını ifade etmedi. Bu aqta qırımtatar yazıcılar birliginiñ reisi Riza Fazıl ile subetimiz.
- Riza ağa, qırımtatar edebiyatınıñ bugünki vaziyetine nasıl qıymet keser ediñiz?
- Halqımıznıñ ibaresinen aytacaq olsam edebiyatımıznıñ alı «İç kiyevden alınca». Yani, maqtanılacaq, memnün olunacaq derecede degil. Arqadaşlar maña darılalar, Riza ağa, Siz pessimistsiñiz, baqıñız ne qadar yaş icatçılarımız bar, deyler. Men pessimist degilim, lâkin edebiyatta yañı adlar körünmey. Doğru, Şeryan Ali reberliginde «İlham» edebiyat klubı çalışmaqta. Lâkin menim şahsiy fikrimce, edebiyatımızda iç bir türlü deñişme yoqtır. 23 yıl içinde qırımtatar edebiyatına yalıñız bir Seyran Suleyman kelip qoşuldı. Ümüt bergen bir sıra yaşlar bar edi, amma olar birer kitapçıqlarını neşir etken soñ ortadan qalqtılar. Bu ne demek? Özbekistanda öyle ağır şaraitte 20 yılda 20 yazıcı yetişti. Qırımda, Vatanımızda ise ancaq bir yazıcı.
- 60-ncı yıllarda sizler ilk adımlarıñıznı atqanda Şamil Alâdin, Yusuf Bolat, Eşref Şemi-zadeler aqiqiy ustazlıq yaptılar, edebiyatnı sevmege ögrettiler. Belki bugün yaşlarda edebiyatqa aveslik olmağanında esli-başlı yazıcılarnıñ da qabaatı bardır?
- Yoq, esas sebep yaşlarımıznıñ til bilmegeninde. Edebiyatnıñ esas aleti – tildir. Ana tili qaviy olmasa, eser de yaratılmaz. Amma, men yaşlarımız umumen öz tilini bilmeyler demege istemeyim. Qalemleri kelişkenler bar. Meselâ, Emine Üsein. Eger çalışmağa, bilgilerini arttırmağa devam etseler neticesi körünir.
- Ya Avraasiya yazıcılar birligi tarafından teşkilâtlandırılğan Mahmud Kaşğarlı adına halqara ikâyeler yarışı, Türkiyedeki qırımtatar dernekleriniñ umumiy merkezi ötkergen Ahmed İhsan Qırımlı adına şiir, ikâye musabaqaları yaşlarnıñ edebiyatqa kirmesine, icatqa siltem bermeymi? Qırımdan pek çoq gençler iştirak ete, ğalebe qazana ve qıymetli mukâfatlarnı elde eteler de!
- Yoq, kesinliknen, yoq. Men bu aqta defalarca aytqandırım. Yarışlarnıñ formatını deñiştirmekni teklif ettim. Bir yarışqa 10-12 biñ dollar masraf etile. Ömürinde eline qalem almağan birisi sekiz-on satır şiir yazıp, 4 biñ dollar mukâfat qazana ve bunıñnen ğayıp ola. Demek, yarışta ğalebe qazanğan insannıñ edebiyatnen alıp berecegi yoq, esas maqsadı şu balaban aqçanı elde etmek eken. Yazmağa bilgen birisinen iş tutıp, niyetine irişti. Em, bu yarışlarda «Yıldız» mecmuası, «Yañı dünya» ya da «Qırım» gazetalarında ikâye ve şiirlerini bastırğan müellifler körünmey. Albu ki, yarış olarnıñ arasında keçirilse faydası çoqça olur. Saqın, meni yarışlarğa qarşı, dep bellemeñiz. Yarışlar mıtlaqa kerek. Meselâ, keçken yılı «Yıldız» mecmuası yıl devamında derc olunğan müellifler arasında yarış ilân etip, ğaliplerni seçti. Ana bu yaşlar kelecekte edebiyatta özlerini tanıtırlar, dep ümüt etem.
- 23 yılda tek bir Seyran Suleyman edebiyatqa kirdi, deysiñiz ve buña baqmadan er yılı yazıcılar birligine yañı azalarnı, şu cümleden yaşlarnı da qabul etesiñiz. Qırımtatar yazıcılar birligi Ukrainada mustaqil bir teşkilât edi. Şimdi teşkilât kimge bağlı?
- Rusça aytqanda «v podveşennom sostoyanii». Vaziyetimiz zor. Tıpqı qırımtatar halqınıñ alı kibi alımız. Yaqında toplaşuv keçirip, devlet organlarında çalışqan qırımtatar vazifedar adamlarını da davet etip, bu meseleni, folklor cıyıntıqlarını, klassik ediplerimizniñ eserlerini basmaq problemlerini köterecekmiz. 2010 senesi Qırım Nazirler Şurası qırımtatar tilinde kitaplarnıñ neşirine 460 biñ grivnâ ayırmaq qararını alğan edi. Amma biz o paranı körmedik. Yıldan yılğa qırımtatar edebiyatınıñ nkişafına pek az sermiya planlaştırıla, planlaştırılğanını da alıp olamaymız. Yazılğan eserler basılmasa, edebiyat de ilerilemez.
- Ya bu vaziyetten çıqmaq yolu siziñce nasıl olabilir?
-Halq nasıl yolnı saylasa, edebiyat şu yolnı saylaycaq. Ne vaqıt milletimizniñ devletçiligi ğayrıdan tiklenilse, edebiyat da o zaman ayaqqa turar.
- Ya edebiyat, yazıcı ve şairler milletniñ ögünde olmaq kerekmeylermi? Özbekistanda devletçiligimiz, milliy mektepler, televizion yayınları olmağanı şaraitte 20-den ziyade, şu cümleden Siz de, yazıcı ve şair yetişti, onlarnen yañı eserler yazıldı.
- Özbekistanda qaviy mayalı eski gvardiya bar edi. O vaqıt er bir qorantada evde tek ana tilinde laqırdı etile edi. Cemaat er yerde öz tilinde laf etti, yani til müiti bar edi. Üriye Edemova, Ayder Osman, Bilâl Mambet, Safter Nagayev ve Ablâziz Veliyev özbekçe tasil kördiler, klassik özbek edebiyatından ğıda aldılar.
Qırımda ise til müiti yoqtır. Milliy mekteplerimiz bar, amma andaki vaziyet belli.
Qırımtatar tilinde teleyayınlar ise hatalarnen tolu. Yañlışlarnı defterime qayd etip baram. Bularnı televideniye ve radio yolbaşçılarına, hadimlerine añlatmağa, yañlışlarnı tüzetmege yardım etmege tırıştım. Faydasız. Qulaq asqan olmadı.Böyle yanaşuvnen tilge, edebiyatqa sevgi aşlanmaz.
Devlet tarafından da qırımtatar tiliniñ, edebiyatnıñ inkişafına diqqat ayırılmay. İşte, tekrarlayım, halqımıznıñ devletçiligi tiklenmeden edebiyat da ayaqqa turalmaz.