Rusiye prezidenti vekillerinden, qırımtatar halqı lideri Mustafa Cemilevge Vladimir Putin ile körüşmek teklifleri kele. Bu vekiller ima eteler – körüşüvniñ neticeleri işğal etilgen Qırımda apis etilip tutulğan oğlunıñ kelecegi ve Cemilevniñ Qırımga yiberilmesi ya da yoq, bağlı. Bunı, Rusiye tarafından Qırımğa kirişi yasaq etilgen Mustafa Cemilev Радіо Свобода-nıñ efirinde bildirdi. Cemilevniñ fikirince, onıñ oğlunı rusiyeliler esir etip tutmaqtalar. Qırımtatar halqı lideri emin, Qırımnıñ işğali beş yıldan ziyade devam etmez ve o, vatanğa qaytıp olur.
– Siz, telefon vastasınen laqırdı etken adam, Vladimir Vladimiroviç Putin ne aytqanını eşitkendirsiz. O, Qırım işğal etilgen soñ, yarımdanı ekinci kere ziyaret etti. Ve bütün yasaqlarğa qarşı olğanını söyledi. Siz ve Refat Çubarovğa yarımadağa kiriş yasaq etilgeni aqqında sualge cevap bererek, yasaqlarğa qarşı olıp, dialog qurmaqnıñ tarafdarı olğanı, amma, «Qırımnıñ keçmişinde yüz bergen meselelerni kendi faydasına qullanğanlarına qarşı» olğanını ayttı, bu kibi şerikler Putinge kerek degil. Siz buña cevap olaraq ne ayta bilesiñiz?
– Men bilgenim kibi, anda müzey hadimlerinen körüşüv keçirilgen edi. Davet etilgenler arasında qırımtatarı da bar edi, Bağçasaraydaki Tarihiy müzeyniñ müdiri, bilgenime köre onıñ namzetini Moskvada pek tasdiqlamaq içün çoq vaqıt keçti. Bir de bir qolaysızlıq olmasın dep, qorqa ediler. Şu körüşüvde o, Putin qırımtatarlarnıñ liderlerini ne sebepten yasaqlağanlarını añlaşılmay, dep ayttı. Bu al, qırımtatarlarnı çorlandıra, dedi. Prezident te oña, bu kibi yasaqlarğa qarşı olıp, amma keçmişniñ mesellerini qullanıp para qazanğanlarınen dialog qurmağa razı olmağanını bildirdi. Asılında, sualge doğrudan-doğru cevap bermedi. O dialognı köremi ya yoq, dep soradılar, çünki bizim onıñnen dialog alıp barmağa niyetimiz yoq. Dialog onıñ aydutlarınen qurula, bu da yeterli. Em de, seyircilerniñ deñişkenine köre, bu sualge cevapnı da deñiştire. Misal içün, meni qolumda Avstriya prezidenti Fişerniñ mektübi bar, onda o meni vatanğa yibermegenleri sebebinden çorlanğanı ve bu meseleni Putinnen körüşken vaqıtta muzakere etecegini yazdı. Soñ daa yazdı: «Biz siznen laf etken vadelerni yerine ketirdim, Putinnen körüştim, o da, qırımtatarlarğa müsbet baqqanını ayttı, lâkin, Mustafa Cemilev, Ukraina parlamenti deputatı ve Ukraina vatandaşı olğanı içün, oña kirişke izin berip olamağanını söyledi. Başqa bir şey aytmadı». Aytqanları mantıqsız olğanını köremiz – bu menim Vatanım, ebet, men mında deputat olaraq saylanğan edim, mında qayd etildim, çünki esasen mında çalışam. Yasaqnıñ buña ne alâqası bar? Sovetler zamanında Vatanğa qaytmaq içün küreştik, bunıñ yerine Rusiye apishaneleri ve ve lagerlerge oğradıq – Kolıma ve ilâhre. Nasıl para aqqında ayta? Biz de «maqtanıp» yürsek, endi «maqtanğan» er kesni vatanğa yibermeycek olalarmı? Demek, Putinniñ özüni Rusiyege yibermemeli, çünki onıñ yapqanı tek «maqtanmaqtan» ibaret. Yani, mantq yoq. Daa doğrusı, gebist kibi tüşüne – men seni begenmeyim, onıñ içün seni sıqıştıracam, yibermeycem ve ilâhre.
– Amma, Vladimir Putin siznen körüşmege istegen edi, daa doğrusı laqırdı etmege niyeti bar edi. Ve telefon arqalı laf etken ediñiz – ondan çoñ Qırım işğal etilyegn edi. O vaqıt, sizni «satqınlıq», «maqtav»da qabaatlanğan edimi?
– Aksine! Men oña aytqan edim: «Ordularıñıznı bizi mtopraqlarımızdan çıqarmaq kereksiñiz, çünki ağa-qardaş olğan halqlar arasında munasebetler bu kibi şekilde qurulmaz, bu munasebetlerni boza bilesiñiz», o da maña lâtifetli sözler söyledi. Menden başqa cevapnı beklemegenini ayttı – devletniñ er vatanperveri bu kibi cevap bermesi kerek, dep qayd etti, amma referendumnı bekleyik, dedi. Meni pek ürmet etkeni, halqım içün çoq yapqanımı bildirdi, şimdi ise, men olmaycaq bir adam olğanımı ayta.
– Bu telefon bağı «referendumdan» evel oldı?
– E, martnıñ 12-nde, «referendumdan» evel ve o özü bağlanmağa rica etken edi.
– Bu bağ aqqında nasıl etip añlaştıñız? Siznen yardımcısı bağlandımı ya da birden laf etip başladıñız? Bağ nasıl quruldı, hatırlatsañız?
– Bu vaqialardan evel, Aqyardaki Rusiyeniñ vekili maña Putin mennen körüşmege istegenini aytqan edi. Men soradım, biz ne aqqında laf etedejkmiz – bizim devlet başımız bar, parlament yolbaşçısı. O da: «Qırımdaki vaziyet aqqında», dedi. Men, bir şeylerni muzakere etedejk olsañ, mevzunı bilmek kerek, dedim – Rusiye Qırımdan ne istey. Meseleni ögreneyik. «Körüşkende, bilirsiñiz», dep ayttı. Soñ anda barmağa teklif ettiler. Amma, kene de Pütinnen körüşmek içün degil, Meytemir Şaymiyevnen körüşecek edik (Tatarstannıñ sabıq prezidenti). Qazanda körüşmege añlaştıq. Putin bunı bilgen soñ, Şaymiyevge ayttı: «Moskvağa keliñiz, körüşüviñiz Moskvada olsun, men de laf etmege isteyim». Şaymiyev, men buña azırımmı, dep soradı. Men cevaplandım: «Menim onıñnen laf etecek şeyim yoq, keliñiz körüşeyik, soñra, bu meseleni çezermiz», dedim. Bu mevzuda Yatsenük, Turçinovnen laqırdı ettim. Yatsenük ayttı: «Aytacağı belli, özüñiz qarar beriñiz». Men Moskvağa Şaymiyevnen körüşmege kettim. O, nenen yardım etmege mümkün, dep soradı. Men de, öz bağ ve itibarını qullanıp, Rusiyeniñ ahmaqlığını tüzetmege ve Putinge ordularnı çekmege aytmağa rica ettim. O da külümsirep: «Özüñiz aytsañız, o telefon arqalı bekley, dedi». Biz ekinci qatqa köterildik, yarım saat etrafında laf ettik.
– Bunıñ episi Şaymiyevniñ odasında olıp keçtimi?
– Ebet, Moskvadaki kabinetinde. Ekinci qatta, divan ve teleon tura, ğaliba bağ qurmaq içün bir yer. Putin aytqanı kibi, bu telefon doğrudan-doğru onınen bağlay, istegeni vaqıtta bağlanmam mümkün. Şaymiyevge kelip, telefon açmaq mümkün, dedi. O vaqıt ,bam-başqa edi. Elbette, ilerideki munasebetler, añlaşıp olacamız, ya da yoq, buña bağlı edi. Añlaşıp olmağanımız içün, men «maqtançaq» oldım.
– Amma, sizge maniasız Qırımğa qaytmağa imkân berdiler. Semetdeşleriñiz qarşıladılar, amma qaytqan soñ – 5 yılğa kiriş yasaq etildi.
– Yoq, Putinnen laf etken soñ, men Brüsselge yol aldım, anda NATO ştab –kvartirasında körüşüvim bar edi, soñ New-Yorkta – Havfsızlıq şurasında körüşüv teşkil etildi, aprelniñ 17-nde qaytqanda, meni yibermeycek oldılar. Bir buçuq saat içinde bir şeylerni teşkerdiler,telefonlaştılar, soñ kirgizdiler. Amma, aprelniñ 19-nda çıqqanda, Rusiyege 5 yıl içinde kelmege yasaq olğanını bildirdiler. Men Rusiyege baracağım yoq, dedim. Men 86-da Kolımadan ketken soñ, Putiniñiz çağırmasa edi, anda asıl barmaz edim, dep cevap berdim. O da maña: «Qırım da – Rusiye», dedi. Maña berilgen vesiqada, müür, imza, bir de bir malümat olmağanı içün, matbuat vastaları da meseleni kötergenleri sebep, Moskva resmiy olaraq yasaq etmegenini ayttı. Moskva bu meselede nufuzını köterecek ola, dediler. Men Sokvağa yol aldım, çünki Qırımğa doğru kelgen seferler yoq, Şeremetyevoda FSB hadimi kiriş yasaq etilgeni ve atta Kiyevge biletni ketirdi. Şu gece Qırımğa maşnanen kettim. Qırım ve qıtaiy Ukrainanı ayırğan yerge keldim – sıñırda askerler, OMON, BTRler tura edi, sanki olarnen cenkleşecek edik. Bizim 3-4 maşinamız bar edi. 4-5 saat anda turdıq, laf ettik – neticesiz. Soñra, Devlet Dumasından maña telefon açtılar, şu deputat Avropa Şurası Parlament Assambleyasınıñ azası ola, ve ayttı: «Siz Putinge mektüp yazıp, Qırımğa yibermege rica etse ediñiz, men de onı birden oña kirsetip, bu meseleni al eter edik», dedi. Men de, ne sebepten qomşu devlet prezidentinden izin soramaq kerekim, dep soradım. Bu noqtada laqırdımız yekünlendi. Soñra, Türkiye elçisi telefon açtı, Türkiye prezidenti Erdogan er şeyni köz etkenini ayttı, Ukrainada da qan tökülmesinden saqınğanını ayttı, ve sıñırdan çekilmege rica etti, bu meseleni diplomatik şekilde çezmege tırışmaq kerekligini qayd etti.
– Keçenlerde, bizim zenaatdaşlarımız, Putin Qırımğa kelgen so aqmescitliler arsında sorav keçirdiler. Bazı adamlarnıñ fikirince, o «büyük bir iş» yaptı. Bunen razısızmı?
– Qırımnıñ şimdiki vaziyetni közge alsaq, «referendum» devamında olğan eyecan şimdi ğayıp olayata. Bazıları özlerini aldağan kibi duyalar, atta bunıñ episini becergen şahıslar çetleşip başladılar. Bir qaç kün evelsi men «Espresso TV»-de çıqışta bulundım, ve Rusiye aqqında eyi bir şeyler aytmağa rica ettim. Er kes şaştı elbette. Men ayttım, kimi satıldı – arbiyler, prokuratura, militsiya hadimleriniñ şahsiy işlerinde «İşançsız, vatanına hain ete bile», kibi yazılar peyda oldı. Ve olarnı uzaq bir yerge yollaycaq olalar. Adamlarnıñ da közü qayttı. Amma, soravdan keçkenler başqa bir şey aytıp olamaz ediler – Putin böyle, Putin şöyle, degen olsa ediler, FSB olarnıñ yaqasına yapışır edi. İşğalni qabul etmegen qırımtatarlar bile, bu mevzuda qonuşmaylar. Tek özara laf eteler. Çünki devamını bileler. Ve Qırımda olğan şimdiki akimiyet sovet akimiyetinden de beter. Çünki sovet ükümetinde, iç olmadım apis ete ediler, taqiq ve mahkeme ete ediler. Elbette lagerlerge ep bir yollay ediler, amma belli bir nizam bar edi. Şimdi adamlar ğayıp ola keteler.
– Qırımtatar yigiti ölgeni belli, o işğalniñ başında Qırımda tınç narazılıq aktsiyasını keçirgen edi…
– Bundan soñ, daa çoq adiseler yüz bergen edi.
– Bir de bir vaqia taqiq etilemi?
– İç bir taqiqat yapılmay. Reşat Ametovdаn başlayıq, o yigit ukrain bayrağını alıp, narazılıq bildirmege çıqtı. «Yutubta» onı maşinağa itergen şahıslar, atta yüzleri körüne. O yaşağan qasabada, bunıñ episi nasıl olğanını bileler, amma bir kimse bir şey aytmaz, çünki qorqalar.
– Zanıñızca, ne qadar devam etecek? Qırımtatarlarnı Stalinniñ zamanından başlap aşalay ediler. Şimdi bu aqaretler devam etkenini aytasıñız, bunı Qırımnı işğal etken rusiyeliler yapalar. Qırımtatar halqı ne qadar daa dayanıp olur?
– Men saqınğan bir şey bar, qırımtatarlarnıñ eñ eyileri şimdi qırımnı terk eteler. Meclis yarımadanı terk etmemege çağıra, amma anda yaşamağa çaresi yoq. İqtisadiy meseleler çette tursın – anda nefes almağa imkân yoq.
– Sizniñ fikiriñizce, Putin bunı istey.
– Ebet, istegeni kibi ola. Amma, bizim fikirimizce, Putinniñ qurumı yaqın kelecekte yoq olur. Faqat tek Putin degil ,umumen rusiyelilerniñ qurumı ğayıp olacağından saqınam, çünki prezidentniñ yapqanları rusiyelilerniñ menfaatlarına da ters kele. Devletniñ itibarından bir şey qalmadı. Ebet, biz şimdi Ukrainada yaşap, yañı demokratik devletni quramız, qırımlılar da bizge baqıp, daa yazıqsınırlar, kibi laflar saçmadır. Şimaliy ve Cenübiy Koreyanıñ misali bar. Şimaliy Koreyadaki yaşayış – ceennem yaşayışıdır, amma olar Cenübiy Koreyanı yahşı yaşağanları içün nefret eteler. Olar da yaramay yaşağanlarını isteyler. Bu kibi alğa kele bilemiz, em de qırımlılarnıñ isteklerine iç bir şey bağlı degil. Referendumlarnı keçirmege imkândan marum qaldılar. Bir de bir şeyni yañıdan baqmaq aqqında laqırdıları içün Rusiye Federatsiyasınıñ separatizmge çağıruv maddesi boyunca cezalancaqlar.
– Siz lagerlerden keçtiñiz, açlıq tuttıñız, ve neticede, sovet acderhanı yeñdiñiz. Şimdi ise?
– Şimdi de yeñermiz, buña vaqıt kerek. Bu saçma bir şey – Putiniñ qurumı bütün dünyağa qarşı çıqa. Elbette, ğalebe içün adamlar çekişecekler, şarqta kibi, ölecekler.
– Ciz qırımtatarlarnıñ ğalebesinde eminsiñiz. Em de umumen boş oturmaysız, Nenen oğraşasınız? Refat Çubarov ve sizge yapılğan yasaqlar boyunca nasıl iş alıp barıla? Kimlernen körüşesiñiz? Bu vaziyette qırımtatarlarnıñ aqalırın qorçalamaq içün ne yapıldı ve yapılacaq?
– Birinciden, Qırım alış-verişniñ malı olmamaq içün çalıştıq, yani Putin Ukrainağa ordularnı kirsetmesin, Donetsk ve Lugansktan aydutlarını keri qaytarsın dep, Qırımnı oña qaldırayıq ta, soñra adım-adım qaytarırırıq. Faqat, Obama, biz onen iyunniñ 3-nde Varşavada la etken edik, iç bir vaqıt yarımada aqqında unutılmaycaq, işğal etilgen topraqnıñ er köşesi azat etilecek, dedi. Men bellesem, öyle de olur, amma bu aqta er vaqıt aytmaq ve oğraşmaq kerek.
Qırımda qalğan semetdeşlerimizge yardım etmek kerek. Er aqsızlıqqa cevap bermeli. Bir qaç biñ adam meni qarşılamağa keldi, olarnı Ukraina ile sıñırnı qanunsız keçtiler, dep qabaatladılar, olarnı endi para cöremesi ve cinaiy işler bekley. Amma, halqara qanunlarğa köre, iç bir sıñır yoq. Onıñ içün, işğal etici akimiyetniñ sanktsiyalarına Avropanıñ insan aqları boyunca mahkemesinde şikâyet etmeli ve men bizim ğalebemizde 100 fayız eminim.
– Çubarov ve siziñ işiñiz ne oldı?
– Bu mesele boyunca vesiqalarnı azırlaymız, olarnı da insan aqları boyunca Avropa mahkemesine berecekmiz. Ukraina baş prokuraturası yanında Qırım işleri boyunca İdareni teşkil ettik ve işğal etici akimiyetniñ memurları yapqan aqsızlıqlarğa keskin cevap berecekmiz, cinaiy işler açılacaq – yani, imkânımız olğanı qadar aqlarımıznı qorçalaycaqmız.
– Oğluñıznıñ vaziyeti nasıl? O şimdi uquq qorçalayıcılar aytqanı kibi, ruslar tübünde qalğan topraqlarda esir kibi qalmaqta.
– Soñki sefer Pütninniñ vekilinen telefon bağımızdan evel laqırdı etken edim. Bir qaç afta ögüne o kelip, Putin mennen körüşmege azır olğanını ayttı. Maña Rusiyege barmağa yasaq olğan vaqıtta, nasıl etip körüşecekmiz, dep soradım. O da, laqırdımıznıñ neticelerine köre, oğlum azat olunacaq, maña da Qırımğa yol açılacaq de pima etti. Men cevaplandım. «Devletiñiz ne qadar pis eken, yolbaşçıñız bile esirler ala», dedim. Yani oğlumnı menden kerekli cevap almaq içün, emir etip tutalar. «İç bir dialog qurlmaycaq», dep ayttım.
– Siz ve Refat Çubarovğa 5 yıl içinde vatanğa kelmege yasaq ettiler. Sizniñ fikiriñizce, Rusiyeniñ işğali çoqqa sürermi?
– 5 yıl desek, çoq olur. Men bellesem, daa tez qaytarılır. Şimdi elbette, qaç ay, qaç yıl sürecegini bir kimse aytıp olamaz, amma, işğal ille ki biter ve Qırım Ukraina terkibine qaytır. Amma, endi er şey bam-başqa olacaq. Ve vatanımızğa qanun boyunca qaytırmız ve Ukraina vatandaşları ve topraqlarına aqsızlıq yapqanlar mesülietke çekilecekler.