Bağçasaray – Telüke vaqtında Vatan onı orduğa çağırttı. 20 yaşında student-filolog Kursk civarındaki qanlı küreşlerde sağ qalıp, ta Berlinge qadar barıp yetti. Amma, sovet ükümeti bir taraftan cenkniñ eñ ileri saflarına yollap, mukâfatlandırdı, diger taraftan tuvğanlarını vatandan marum etti. O ana tili ocası olıp olamadı. Anasını qırq yıldan soñra, diger memlekette quçaqlap oldı.
Reşat Sadreddinov Qarasuvbazarda 1922 senesi doğdı. Onıñ babası Sadreddin Tamalla küçlü olıp, milliy soprt çeşiti – küreşnen meraqlana edi. 20-nci yılları Qırım Merkeziy İcra Komitetiniñ reisi Veli İbraimov onı eñ eyi küreşçi olğanı içün altın medalnen taqdirledi. Bir qaç yıldan soñ qurşunğa tizilgen firqa lideri ile bağ tutqanı içün, belli küreşçini halq duşmanı olaraq on yılğa apis ettiler.
Mektepni bitirgen soñ, Reşat Sadreddinov şimdiki Tavriya milliy universiteti kibi belli, o vaqıt ise, Frunze adına Qırım pedagogika universitetiniñ fizika-riaziyat fakultetine kirdi. Amma, 1937 senesi qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetiniñ dekanı onı rast ketirip, esap derslerini bergen ocalar çoq, tuvğan tilni ögretecek adam az, dep ayttı.
Faqat oca olmağa qısmet olmadı. 1941 senesi studentlerni Aqyardaki zenit-artilleriya oquv yurtuna aldılar, altı aydan soñ, azır komandanlarnı cebege yolladılar.
«Qırımtatarı olğanım içün, meni uruşlarda qazanğan mukâfattan marum qaldırdılar»
Kursk civarındaki uruşlarda Sadreddinovnıñ reberliginde küreşken 74 adamdan tek 15 sağ qaldı.
– Biraz tınçlanğan soñ, biz duşmanlar etrafımıznı sarıp alğanını añladıq, cebe sıñırları ise, 10-12 km. uzaqlıqta edi. O vaqıt men askerlerge öldürilgen nemselerniñ kiymlerni öz urbaları üstüne kiymege emir ettim. Bizim zabitlerimizden biri nemse tilini yahşı bile edi. Bizni yaqalasalar, er kesniñ adından o laf etecegini tüşündik. Bizimkilerge barıp yetken soñ, olar bizni vlasovetsler yerine tanıp, askerlerni köteklep başladılar, amma vaziyetni tez añladılar. Em de, bu ceenemde nasıl etip sağ qalğanımızğa pek şaştılar, – dep hatırlay veteran.
Reşat Sadreddinov cenkâver arqadaşlarınen beraber
1944 senesi, noyabr ayı. Poloniya civaındaki Sambor şeerinde askerlerni mukâfatlandırdılar.
– Maña Qızıl Bayraq Cenkâver Nişanını berecek ediler. Cevap kelgen soñ, asker ve zabitlerim mukâfatlarnı aldılar, maña bir şey yollanmadı. Men polk ştabı yolbaşçısından mesele nede, dep soradım. O ise ,maña: «Sizniñ taqdirlenüv kâğıtıñıznı tasdiqlamadılar. Bütün qırımtatarlarnı mayısta Qırımdan sürgün etkenlerini bilmegen ediñizmi?», dep ayttı. Tek o vaqıt men qırımtatarlarnı sürgü etkenlerini bildim, – añlattı Sadreddinov.
«Maña Qırımnı 24 saat içinde terk etmege emir etiler»
Almaniya mağlübiyetke oğrağan soñ, Reşat Sadreddinov bulunğan arbiy qısımlarnı Avstriyağa avuştırdılar. Tamam şu vaqıt, raatlıq almağa imkân peyda oldı. Aqmescitke kelgen soñ, şaşıp qaldı: iç bir yerde iç bir qırımtatarnı rast ketirip olamadı. Birden NKVD binasına yöneldi, arbiy kiyimlerde, köküsi nişan ve medallernen tolu, bahşış etilgen «TT»-de yanında edi.
– Keldim, anda nassıldır leytenant otura. Oña yapıştım: ne, nasıl oldı? O da, maña doğrusını aytmay, men de onı eşçekni atıp, öldüririm, dep tüşündim. Pıştavımnı çıqardım. Apansızdan, artımdan kimdir emir bere.
– Aylan! Odadan çıq!
Emirni yerine ketirem, çıqam. Soñ, yanıma bir adam keldi ve ayttı: «Siz kibi, qırımtatar zabitleri eki ay evelsi kelgen ediler, qorantalarnı ne sebepten sürgün etilgenlerni añlatmağa talap ete ediler. Olarnı ise, 200-250 adamnı avtobuslarğa yüklep, Qarasuvbazarğa alıp kettiler ve Aq-qaya yanında qurşunğa tizdiler. Sizniñ Qırımnı terk etmek içün 24 saatınız bar».
Ale daa o adam kim olğanını bilmeyim. Aqmescitten birden Moskvağa kettim.
«Qırımtatarlarnı yertolelerge yerleştirdiler, esir etip tutılğan nemselerni daa yahşı şaraitlerge avuştırdılar»
Üç künden soñ, Reşat Sadreddinov qoarаntası Özbekistanda, Bekabadta bulunğanını ögrendi. Anda kelgen soñ, yertolelerde, açlıq ve hastalıqlardan ölüm alında bulunğanını kördi.
– Halqımız dayanılmaycaq şaraitlerde yaşadı. Şu yertolelerde evelden esirlerni tutqanlar. Nemselerni biraz eyice şaraitlernen teminlep, olarnıñ yerine kelgen qırımtatarlarnı qoyğanlar. Yerli özbekler arasında büyük teşviqat işi keçiildi. Olarnı qandırıp, halq duşmanları kelgenlerni aytqanlar. Er kün bir adam öle edi, – dep hatırlay qartbaba.
Öz parasına Sovet ordusınıñ kapitanı qomşu Ferganada küçük bir ev satın alıp, tuvğanlarını anda köçürdi, özü ise, kene de orduğa qayttı. Tek 1946 senesi kene tuvğanlarını körip oldı.
«Anamnen körüşmek izinni Şevardnadze özü berdi»
Bir sıra nişan ve mukâfatlarğa baqmadan, Reşat Sadreddinov Özbekistanda diger qırımtatarlar kibi mahsus rejimge oğratıldı. Bir rayondan diger rayonğa barmaq içün mahsus komundaturada izin almaq kerek edi. Aksi alda – 20 yıl ağır işlerde çalışmağa mecbur ete ediler. Eñ tuvğan adamlarnı o yıllar keçken soñ körip oldı.
Cenkte iştirak etüvi ve mukâfatları Reşat Sadreddinovnıñ tuvğanlarını sürgünlikten qorçalamadı
– Nemseler Qırımnı işğal etken soñ, er kes tarafından ürmet etilgen ve bilingen babamnı Qarasuvbazar Musulman komitetiniñ reisi olaraq sayladılar. Qırımğa Qızıl ordusı yakınlaşqanda, babam endi öz tecribesinden bilgeni kibi, yahşılıq olmaycağını duydı. Anam, oğlan ve qız qardaşımnen beraber Türkiyege köçtiler. Babamnı öyle de körip olamadım. Ferğanada olğanda, Sovet birliginiñ o vaqıttaki tış işler naziri Eduard Şevardnadzege yazdım. Öz anamnı körmege istegenimni yazdım. Şevardnadze telegramma yollap, maña memleketten çıqmaq izni berilmesini emir etti. Türkiyede tuvğanlarımnı kördim. Biz olarnen 47 yıl körüşmedik…
1990-ncı senelerden başlap, Reşat Sadreddinov Bağçasarayda yaşay, yigirmi yıldan ziyade Bağçasaray veteranları şurasınıñ resi muavini ola. Onıñ qorantasında 3 bala, beş torun ve on torundan torun bar.