Muqaddes Raazan ayı arfesinde Qırımda rusiyeli mahsus hızmetleri Aqmescit civarındaki Bulğanaq köyündeki hafizler medresesine atılıp kirdi, anda çalışqan Ayder oca Osmanovnı ise, eki saatlıq soravğa alıp kettiler. Ukraina musulmanları Diniy idaresiniñ müftisi Said İsmailovnıñ aytqanına köre, işğal etici akimiyet musulmanlarnı açıqtan-açıq taqip ete ve musulman cemiyetini bölmege istey. Soñki vaqialarnı, rusiyeli mahsus hızmetleri – «Qırımda, Ukraina tarafından maliye etilgen ve desteklengen islam ekstremizmi peyda oldı» kibi endi çoqtan alışqan sebep ile añlatalar. Rusiye sovet devirinden qalma din cemiyetlerni nezaret etüv an-anelerni canlandıra.
«Tacik-film» kinostudiyasını sovet devirinde «Basmaç-film» dep adlandıra ediler. Qaba bir şaqa. Mesele şunda ki, Tacikistanda basmaçlar aqqında filmlerniñ ekseriyeti çıqarıla edi – saqallı, renkli urba ve közleri ateş püskürgen erkeklerni cesür yürekli qızıl ordu askerleri öldüre ediler. Asılında, 30-nci senelerniñ soñuna qadar, basmaçlar qızıl ordu cenkârvelerni yoq ete ediler. Amma, sovet teşviqatı içün «ğalebe» ve «adalet» kerek edi. Bunı komunistik firqasınıñ merkeziy komitetinde tüşünip, rejissör ve aktörlarğa vazifeler berile edi.
Sovet ükümeti duşmanlarınıñ mağlübiyeti aqqında filmlerniñ ekseriyeti basmaçlarğa bağışlana. Birinciden, basmaçlar – bir sırdır, onı yoq etmek – sovet ükümetiniñ sevimli işi edi. Ekinciden, rus halqınıñ daimiy duşmanı, ta çarlıq zamanından qalma «musulman» sıfatı pekitile edi. Bir taraftan, Sovet ükümetinde de musulmanlar yaşay edi, amma, olar sovet musulmanları ediler, olardan ğayrı – sovet ükümetine qarşı olğanı musulmanlar da bar edi, dep añlatıla edi. Bu teneştirüv elbette ki, aqılsızlıqtır.
Sovet Birliginiñ içinde de duşmanlar çoq edi. 20-nci 30-nci yılları sovet imperatorlıgıınıñ aman-aman er köşesinde bolşeviklerge qarşı küreş alıp barıla edi. Tarih, medeniyet, dinni yoq etken akimiyetni eali qabul etmege istemey edi. Merkeziy Asiya ve Qavqaznıñ musulman qısımı bolşevikler içün büyük bir mania edi. İsyanlarnı birden bastıra ediler, adamlarnı kendi evlerinden quvıp çıqara ediler. Sovet ükümetini esasen Merkeziy Rusiye vekilleri idare ete ediler. Özlerini ateist kibi tanıtqanlar, bütün eali de «din – halqnıñ afyonı» olğanını qabul etmek kerekler, dep belley ediler. Yañı qurum eskiden qalma er şeyni inkâr etti, bu cümleden dinni de. Kilse, cami, sinagona, er türlü ibadethaneler patlatıla, yer yüzünden yoq etile edi.
Hristian ve yeudi ailelerde ösken bolşevikler içün islam añlaşılmağan bir din edi. Ta 18-nci, 19-nci asırlarda Rusiye imperatorlığı Şimaliy Qavqaz ve Merkeziy Asiyanı zapt etkende, çarlıq ükümeti islamnı yoq etmek degil de, onıñ vastasınen erli halqnı idare etmege tırışqan edi. Birinci devlet dumasında musulman fraktsiyası çalıştı, rusiyeli zadekânlar musulman sülâlerine nişan ve unvanlar tarqata edi.
Çarlıq ükümeti işğal etici olsa da, yerli musulman eali ile bağ tutmağa areket ete edi: vilâyet yolbaşçıları yerli tillerni ögrenip, ileride Merkeziy Asiyanıñ tarih ve tabiatını ögrengen belli taqiqatçılarğa çevirile edi. Böyle etip, pravoslav papazı Nikolay Ostroumov 1883 senesi Taşkentte eski özbek tilinde birinci gazetanı çıqarıp başladı, onda rus tilindeki eserlerni tercime etip, bastı. Cevap olaraq yerli halq ta ürmet kösterdi, Turkestan vilâyetindeki kilselerniñ ekseriyeti sadaqağa quruldı.
Bolşevikler peyda olğanınen er şey deñişti. İşğal etici siyaset ğayeviy siyasetke çevirildi ve medeniyet, dinlerniñ yoq etilmesine sebepçi oldı. Qızıl ordu askerleri şeer ve köy-köyden yürip, arap urufatında olğan er türlü kitaplarnı yaqqanlar. Quran ile birlikte edebiy eserler ve ilmiy işler yanıp ketti. Cami ve medreselerni patlattılar.
Asırlar devamında pekingen an-aneler tübü tamırınen yoq etildi. 30-nci senelerine ait resimni hatırlaysızmı, Qızıl meydanda trusik ve mayka kiygen yaş qız ve öglanlar yürüşte iştirak ete ediler. Bu kibi numayışlarğa, «din hurafelerden” vazgeçmege yardım etmek içün yaşlarnı Merkeziy Asiyadan alıp ketire ediler. Merkeziy Asiyanıñ şeerlerinde mahsus raqı işhanelerni peyda etip, nikâh, sunnet, cenaze, dua merasimlerni yasaq ete ediler. Amma, zorluqnen yapılğan iş, mutlaqa narazılıq ve isyanğa ketirecegini aqqıllarına bile kelmey edi.
İslam kommunistik akimiyetine daima qarşı tura edi. Bütün adetlerni gizliden küte ediler – Devlet Havfsızlıq Komitetiniñ (KGB) taqip etkenine baqmadan, Quran dersleri, dua merasimleri keçirile edi. Asılında, Merkeziy Asiyada ecdatlarnıñ dini ve kommunistik ğalerine nisbeten eki yüzlülüknen davaran ediler: firqa kâtipleri cenazelerge mollalarnı çağırta ediler, iş yerlerinde ise, buña qarşı çalışa ediler.
Sovet ükümeti dağılmasına bir qaç ay qalğanla, tacik musulmanları qanunda bir qaç diniy esasnı qayd etmege teklif etken ediler. Misal içün, olar, tükânlarda domuz etini satmağa yasaqlamağa ve qadınlarğa hicabnı kiymege ruhset berilmmesini istediler. O vaqıt, Yuqarı şuranıñ reisi qanun leyhasını lâğu etti, cevap olaraq kaziyat (musulmanlar idaresi) «fetva» çıqardı – kommunistik firqasınıñ azalarını musulman adetlerine köre kömmemekni avale etti. Biraz vaqıt keçken soñ, parlament spikeri tiz çökip yasaqnı lâğu etmege rica etti. Adetler eki yüzlülükni yeñdi.
Kreml diniy cemiyetlerge qarşı kommunistik firqası ve devlet Havfsızlıq Komitetiniñ siyasetini alıp bara
Sovet ükümeti dağılğan soñ, musulmanlar, diger din vekilleri kibi saqınmadan cami ve medreselerni tiklep başladılar. Bunı eali de destekley. Yeltsinniñ 9 yıllıq ükümdarlığı musulmanlar içün tınç bir devir sayıla, Putinniñ kelüvinen din cemiyetleri ve oquv yurtlarınıñ nezareti ğayrıdan canlandı. Sebebi, tamam sovet ükümetinde olğanı kibi, korqu ve añlaşılmamazlıq. Putinniñ hızmetçilerini «ümmet» raatsızlay, onıñ birligi qasevetler doğura.
Kremlniñ musulmanlarğa nisbeten siyaseti pravoslav din vekillerine qarşı alıp barılğan siyasetten çoq farq etmey. Maqsadı bir – çoq adamnı birleştirgen din, Putinniñ mefküresine uyğun olmalı. Kirill patriarhı ile o tez til taptı: Putin büyük bayram künleri kilsege bara, onıñ ğalerini paylaşqan papazlar da bar. Putin, tantanalı tedbirler devamında bir taraftan patriah Kirill, diger taraftan yeudiylerniñ başı Berl Lazar, soñra, yuqarı müftiy Talgat Tacuddinni ve bazıda büddistlerniñ baş vekili Damba Ayüşeyevni oturtıp, er kesni boysundırdı, dep belley. Kreml din vekilleri ile tamam Sovet ükümetinde kibi munasebet qura, o vaqıt, yolbaşçılar namzetlerni birinciden Devlet Havfsızlıq Hızmetinde, soñra kommunistik firqasında tasdiqlay ediler.
Ğaliba Putin niyetine yetti – ne yapsa, yapsın din vekilleri onı daima destekleyler. Qırım zapt etilgen soñ, ne patriarh Kirill, ne de ravvin Berl Lazar, Kiyev patriarhatnıñ Ukrain pravoslav kilsesine qatnağan dinciler ve yeudiylerniñ taqip etilüvini takbih ettiler. Qazaqlar kilsege ücüm ettiler – Kirill sesini çıqarmay. Sinagoganıñ divarlarını aramladılar – Berl Lazar susıp otura. Musulmanlar, yeudiyler, pravoslav temsilcileri yaşağan Ukrainanıñ şarqında üç aydan berli cenk kete, kene de iç bir söz aytılmay.
İşğalniñ eñ başında, qırımtatarlarnı tınçlandırmaq içün yarımadağa Rusiye müftiler Şurasınıñ reisi Ravil Gaynutdin reberliginde eyyet yollanıldı. Eyyet qaytqanınen, Federal Havfsızlıq Hızmeti öz işini başladı – dinci ve başqa fikirde olğanlarnı taqip etmekte. İşğal etici akimiyet, qırımtatarlarnıñ meselesi tek Qırım ükümetinde qoyulğan qoqlalar vastasınen çezilmegenin añlağandır. Ve Moskvadan yollanılğan elçiler de iç bir şey yapamağanını közge alğandır. Qırım musulmanlarnıñ meseleleri daa teren ve büyüktir, onıñ içün Putin ne qadar çoq küç qullansa, o qadar çoq qarşılıq ösecektir.
Putin içün din – siyasetniñ bir aletidir. O kene de, yanına din vekilini oturtıp, cami, kilse ve sinagoganı ziyaret etip, birden inanğanlarnı kendi tarafına celp etecegini tüşüne. Amma, qolaysızlıqlar da yüz bere, keçken sene Ramzan Kadırov semetdeşlerini oraza bitkeninen Ramazan bayramı ile degil de, Qurban bayramınen hayırlağan edi.
Putinniñ dinge nisbeten munasebeti bazıda aşalavnen bağlı. O er kesniñ ögünde frenk mühbirine Rusiyege kelip, sunnet yaptırmasını tevsiye ete bile. Musulmanlarnıñ eñ büyük din adetleriniñ üstünden külip, özüni cail hristianlı kibi köstere, çünki hristianlıqta da bu kibi an-aneler mevcut.
Putinniñ islamğa nisbeten munasebeti aqqında yazmaq küç ve havflıdır, çünki Rusiye prezidentniñ qopal laflarını hatırlatıp, musulmanlarnıñ canlarını ağırttırmaq ta mümkün. Sovet ükümetiniñ mirasçısı Putinni, Kâbege doğru baqqan musulmanlar qorquza ve qasevetlendire.
Oleg Panfilov, İlii Devlet universitetiniñ professorı, Gürcistan
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün