Aleksandr Gоstev, Azatlıq Radiosı
Qırımtatar ya da bazıda özüni «qırımlılar» kibi adlağan halqı bu aftanıñ soñunda – sürgünlikniñ 70 yıllığını añacaq. 1944 senesi mayıs 11 künü Sovet Birliginiñ devlet mudafaa komiteti qararnı qabyl etti, mayıs 18-niñ sabasına NKVD-niñ 30 biñden ziyade askeri qırımtatarlarnıñ evlerine yol aldılar. Rusiye Qırımnı işğal etken soñ, qırımlılar mayıs 18 künü adet üzre Aqmescitte matem mitingini keçirmege isteyler, amma, şimdiki akimiyet tarafından «ekstremizmge yol berilmeycegi» aqqında tenbiyesi sebebinden, miting ötkerilmey bile. Mayıs 3 künü qırımtatar lideri, sabıq dissident Mustafa Cemilev Qırımğa kelip olamadı. Bu al qırımtatarlarnı ğayet kederleti.
Mayıs 1944 senesi sürgün etilgen qırımtatarlarğa bir qaç daqiqadan yarm saatke qadar vaqıt berilgen edi. Üç kün içinde, mayıs 18 kününiñ sabası mayıs 20 kününiñ aqşamına qadar, 183 biñ qırımtatarı mal taşığan vagonlarğa yüklenip, Qırımdan Orta Asiyağa yollanıldılar. Resmiy olaraq, sürgünlikniñ esas sebebi faşistler ile yapılğan «kütleviy» işbirlik kibi ilân etildi. Cenk devamında Qırımnı terk etip, 1944 senesiniñ baarinde qaytıp kelgenler de, qızıl ordusınıñ erkânında cenkleşkenler de qabaatlavlarğa oğradılar.
Qırımtatarlarnıñ özleri bildirgenlerine köre, dayanılmaycaq şaraitlerde milletniñ aman-aman 40 fayızı yoq oldı. Sürgünlikke oğratılğan ve vatanlarına 1950-nci yılları avdet olğan diger milletlerge baqqanda, qırımtatarlarğa resmiy olaraq bu aq tek 1974 senesi berildi, asılında ise, 1989 senesi yarımadağa köçip oldılar.
Qırımtatarlar lideri Mustafa Cemilev, mayıs 18 künü Qırımda qalabalıqlarnıñ başlanmasından saqınğanını bildirdi, çünki rusiyeli akimiyet Aqmescitte 70 yıl evelsi olıp keçken vaqialarnıñ hatırasına yürüşni keçirmege ruhset bermeyler. Mayıs 11 künü 2 biñge yaqın qırımtatarı sürgünlik qurbanlarını Çatır dağınıñ töpesinde añdılar. Ekseriyetniñ qolunda Ukraina bayraqlarını körmege mümkün edi, ve «Ukrainağa şan-şüret» şiarlarnı seslendirildi.
Qırımtatar mühbiri, Meclis azası Dilâver Osmannıñ fikrince, mayıs 18 künü qırımtatarlar mitingge çıqmamaları içün Rusiye akimiyeti iç bir şey yapıp olamaz.
- Qırımtatarlar arasında ve yañı akimiyet ile tedbirniñ keçirilüv şekili muzakere etile. Akimiyet mayıs 18 kününi Qırımdan sürgün etilgen cemi halqlar içün matem künü olaraq ilân etti ve bu künni böyle keçirmek istey. Meclis tedbirni er vaqıt olğanı kibi ötkermege planlaştıra. Em de rusiyeli akimiyet qırımtatarlar mitingke ukrain bayraqlarınen barğanlarını istemey. Meclis ise, bunı istisna etmey. Çünki qırımtatarlarnıñ ekseriyeti öz kelecegini Ukraina erkânında köre. Onıñ içün bayraqlar olmaq mümkün, ve buña qarşı çıqsalar, davalar çıqa bile.
- Şimdiki vaqıtta semetdeşleriñizniñ mevamı nasıl? Fikirleri aynımı? Ya da insanlar farqlı tüşüneler ve Refat Çubarovnıñ reberligindeki Meclis ve Mustafa Cemilevniñ noqtai nazarları farqlana?
- Strategik aytacaq olsaq, olar bu vaziyetke bir noqtai nazarnen baqalar. Mustafa Cemilev bu meselede daa qattı tura, ve daa keskin talaplar qoya. Onıñce, Ukraina bütünligi bozulmamaq kerek, Qırım ise qanunsız işğal etildi. Meclis te, reisi de bu kibi fikirde. Şimdiki vaqıtta, de-fakto olaraq Rusiyede bulunğan qırımtatarlar, akimiyet istegen ve talap etkeni kibi eki ay içinde öz fikirlerni deñiştirip olamazlar, çünki 23 yıl devamında bam-başqa şekilde ayat sürdiler.
- Soñki vaqialarnı köz ögüne alsaq, bu seneniñ matem künü qasevetler doğuramı?
- Qasevetlerniñ derecesi bütünley akimiyetke bağlı. Mahsus vesiqalarnı köstermeyip, nasıl etip te, mayıs 3 künü Mustafa Cemilevni Qırımğa yibermemege mümkün edi!? Tek sözde o non-grata şahısı olğanını aytalar. Qırımtatarlar lideriniñ Qırımğa avdet yolunı hatırlasaq, nasıl etip onı vatanğa yibermemek mümkün oldı? Cemilevni Qırımğa kirgizmek ya da yoq meselesini çezmege yerli akimiyetniñ aqqı yoq. Biz de-fakto Rusiyede olsaq, Rusiye tış işler nazirligi bunı yapmaq kerektir! Amma, bunıñnen bağlı iç bir vesiqa berilmedi. Onıñ içün qırımtatarlar, akimiyetniñ bu kibi mevamnı menfiy qabul etecekler. Liderimiznen körüşmege imkân olmağandan soñ, aktsiya iştirakçilerine mahkeme şikâyetleri tuttırılıp, 10 biñden 50 biñ rublege qadar para cezası belgilendi. Yañı prokuror Mecliske kelip, Çubarovnıñ «ekstremist» areketleri aqqında tenbiyeledi ve atta, teşkilâtımıznı qapatacaq olacağını bildirdi. Mustafa Cemilev endi buña cevap berdi, Meclis qapatılsa bile, faaliyetini devam ettirecek. Gizli çalışacaq.
- Qırım Rusiye erkânına kirmezden evel, mayıs 18 künü nasıl şekilde ötkerile edi?
- Qırımtatarlar toplu yaşağan yerlerde, er şeerde qırımtatarlar saat 9-10-larğa matem mitinglerine çıqa ediler. Soñra, imkânları olğanlar Aqmescitke kelip, şeerge kirişte kolonnalar teşkil etile edi – cenüp-ğarpta, şimal ve şarq tarafalarında. Saat birlerge yaqın kolonnalar bayraqlar ve talapları ile merkezge yol ala edi. Ukrain militsiyası yanımızda buluna edi. Ebet, bir saatke yol areketi toqtatıla edi, amma, er yerde degil, tek bazı soqaqlarda. Ondan soñra miting keçirile edi, Kiyev akimiyetiniñ vekilleri, çeşit teşkilât, firqa azaları, çıqışta buluna ediler. Kerçek aytsam, alemden başqa bir şey ötkerilmey edi. Amma, rusiyeli akimiyet ne içündir yürüşimizden pek qorqa. Ya da, evniñ «saibi» kim olğanını köstermege, Qırımda bile, Meclis istegen kibi qırımtatarlar areket etmeyceklerini numayış etmege isteylermi. Amma, faydasız, ve ne qırımtatarlarğa, ne de akimiyetke eyi netice ketirmez. Bizim mitingimiz an-aneviydir, ve o, mutlaqa ötkerilecek, – dep qayd etti jurnalist Dilâver Osman.
Qırımtatar ya da bazıda özüni «qırımlılar» kibi adlağan halqı bu aftanıñ soñunda – sürgünlikniñ 70 yıllığını añacaq. 1944 senesi mayıs 11 künü Sovet Birliginiñ devlet mudafaa komiteti qararnı qabyl etti, mayıs 18-niñ sabasına NKVD-niñ 30 biñden ziyade askeri qırımtatarlarnıñ evlerine yol aldılar. Rusiye Qırımnı işğal etken soñ, qırımlılar mayıs 18 künü adet üzre Aqmescitte matem mitingini keçirmege isteyler, amma, şimdiki akimiyet tarafından «ekstremizmge yol berilmeycegi» aqqında tenbiyesi sebebinden, miting ötkerilmey bile. Mayıs 3 künü qırımtatar lideri, sabıq dissident Mustafa Cemilev Qırımğa kelip olamadı. Bu al qırımtatarlarnı ğayet kederleti.
Mayıs 1944 senesi sürgün etilgen qırımtatarlarğa bir qaç daqiqadan yarm saatke qadar vaqıt berilgen edi. Üç kün içinde, mayıs 18 kününiñ sabası mayıs 20 kününiñ aqşamına qadar, 183 biñ qırımtatarı mal taşığan vagonlarğa yüklenip, Qırımdan Orta Asiyağa yollanıldılar. Resmiy olaraq, sürgünlikniñ esas sebebi faşistler ile yapılğan «kütleviy» işbirlik kibi ilân etildi. Cenk devamında Qırımnı terk etip, 1944 senesiniñ baarinde qaytıp kelgenler de, qızıl ordusınıñ erkânında cenkleşkenler de qabaatlavlarğa oğradılar.
Qırımtatarlarnıñ özleri bildirgenlerine köre, dayanılmaycaq şaraitlerde milletniñ aman-aman 40 fayızı yoq oldı. Sürgünlikke oğratılğan ve vatanlarına 1950-nci yılları avdet olğan diger milletlerge baqqanda, qırımtatarlarğa resmiy olaraq bu aq tek 1974 senesi berildi, asılında ise, 1989 senesi yarımadağa köçip oldılar.
Qırımtatarlar lideri Mustafa Cemilev, mayıs 18 künü Qırımda qalabalıqlarnıñ başlanmasından saqınğanını bildirdi, çünki rusiyeli akimiyet Aqmescitte 70 yıl evelsi olıp keçken vaqialarnıñ hatırasına yürüşni keçirmege ruhset bermeyler. Mayıs 11 künü 2 biñge yaqın qırımtatarı sürgünlik qurbanlarını Çatır dağınıñ töpesinde añdılar. Ekseriyetniñ qolunda Ukraina bayraqlarını körmege mümkün edi, ve «Ukrainağa şan-şüret» şiarlarnı seslendirildi.
Qırımtatar mühbiri, Meclis azası Dilâver Osmannıñ fikrince, mayıs 18 künü qırımtatarlar mitingge çıqmamaları içün Rusiye akimiyeti iç bir şey yapıp olamaz.
- Qırımtatarlar arasında ve yañı akimiyet ile tedbirniñ keçirilüv şekili muzakere etile. Akimiyet mayıs 18 kününi Qırımdan sürgün etilgen cemi halqlar içün matem künü olaraq ilân etti ve bu künni böyle keçirmek istey. Meclis tedbirni er vaqıt olğanı kibi ötkermege planlaştıra. Em de rusiyeli akimiyet qırımtatarlar mitingke ukrain bayraqlarınen barğanlarını istemey. Meclis ise, bunı istisna etmey. Çünki qırımtatarlarnıñ ekseriyeti öz kelecegini Ukraina erkânında köre. Onıñ içün bayraqlar olmaq mümkün, ve buña qarşı çıqsalar, davalar çıqa bile.
- Şimdiki vaqıtta semetdeşleriñizniñ mevamı nasıl? Fikirleri aynımı? Ya da insanlar farqlı tüşüneler ve Refat Çubarovnıñ reberligindeki Meclis ve Mustafa Cemilevniñ noqtai nazarları farqlana?
- Strategik aytacaq olsaq, olar bu vaziyetke bir noqtai nazarnen baqalar. Mustafa Cemilev bu meselede daa qattı tura, ve daa keskin talaplar qoya. Onıñce, Ukraina bütünligi bozulmamaq kerek, Qırım ise qanunsız işğal etildi. Meclis te, reisi de bu kibi fikirde. Şimdiki vaqıtta, de-fakto olaraq Rusiyede bulunğan qırımtatarlar, akimiyet istegen ve talap etkeni kibi eki ay içinde öz fikirlerni deñiştirip olamazlar, çünki 23 yıl devamında bam-başqa şekilde ayat sürdiler.
- Soñki vaqialarnı köz ögüne alsaq, bu seneniñ matem künü qasevetler doğuramı?
- Qasevetlerniñ derecesi bütünley akimiyetke bağlı. Mahsus vesiqalarnı köstermeyip, nasıl etip te, mayıs 3 künü Mustafa Cemilevni Qırımğa yibermemege mümkün edi!? Tek sözde o non-grata şahısı olğanını aytalar. Qırımtatarlar lideriniñ Qırımğa avdet yolunı hatırlasaq, nasıl etip onı vatanğa yibermemek mümkün oldı? Cemilevni Qırımğa kirgizmek ya da yoq meselesini çezmege yerli akimiyetniñ aqqı yoq. Biz de-fakto Rusiyede olsaq, Rusiye tış işler nazirligi bunı yapmaq kerektir! Amma, bunıñnen bağlı iç bir vesiqa berilmedi. Onıñ içün qırımtatarlar, akimiyetniñ bu kibi mevamnı menfiy qabul etecekler. Liderimiznen körüşmege imkân olmağandan soñ, aktsiya iştirakçilerine mahkeme şikâyetleri tuttırılıp, 10 biñden 50 biñ rublege qadar para cezası belgilendi. Yañı prokuror Mecliske kelip, Çubarovnıñ «ekstremist» areketleri aqqında tenbiyeledi ve atta, teşkilâtımıznı qapatacaq olacağını bildirdi. Mustafa Cemilev endi buña cevap berdi, Meclis qapatılsa bile, faaliyetini devam ettirecek. Gizli çalışacaq.
- Qırım Rusiye erkânına kirmezden evel, mayıs 18 künü nasıl şekilde ötkerile edi?
- Qırımtatarlar toplu yaşağan yerlerde, er şeerde qırımtatarlar saat 9-10-larğa matem mitinglerine çıqa ediler. Soñra, imkânları olğanlar Aqmescitke kelip, şeerge kirişte kolonnalar teşkil etile edi – cenüp-ğarpta, şimal ve şarq tarafalarında. Saat birlerge yaqın kolonnalar bayraqlar ve talapları ile merkezge yol ala edi. Ukrain militsiyası yanımızda buluna edi. Ebet, bir saatke yol areketi toqtatıla edi, amma, er yerde degil, tek bazı soqaqlarda. Ondan soñra miting keçirile edi, Kiyev akimiyetiniñ vekilleri, çeşit teşkilât, firqa azaları, çıqışta buluna ediler. Kerçek aytsam, alemden başqa bir şey ötkerilmey edi. Amma, rusiyeli akimiyet ne içündir yürüşimizden pek qorqa. Ya da, evniñ «saibi» kim olğanını köstermege, Qırımda bile, Meclis istegen kibi qırımtatarlar areket etmeyceklerini numayış etmege isteylermi. Amma, faydasız, ve ne qırımtatarlarğa, ne de akimiyetke eyi netice ketirmez. Bizim mitingimiz an-aneviydir, ve o, mutlaqa ötkerilecek, – dep qayd etti jurnalist Dilâver Osman.