Yıl evelsi, yanvarniñ 17-ne keçer gecesi, qırımtatar milliy areket veteranı Zampira Asanova bu dünyanı terk etti.
Bazıda o ğayet sert, amma er vaqıt doğru ve samimiy edi. Onıñ alçaq göñülliligi ayrette qaldıra edi – o, dostlarınıñ doğğan künlerini, uquq qoruyıcı ve qırımtatar milliy areketi ile bağlı müim künlerni aqlında tutıp, öz doğğan kününi qayd etmege sevmey edi – bu babasınıñ vefat etken künü eken, şunıñ içün qayd etmege sebep olmağanını ayta edi. Tek yaqınlarnıñ ğayreti ile onıñ 70 yıllığını qayd etmege çare peyda oldı…
Zampira Asanova 1941 senesi aprel 26 künü Aqmeçit rayonı Bay Qıyat köyünde dünyağa keldi. Ailesi 4 baladan ibaret edi: oğlan ve üç qız. 1944 senesi yüz bergen sürgünlik neticesinde, bütün qırımtatarlar kibi, olar Özbekistanğa tüştiler
Ailede tasil meselesine büyük diqqat ayırıla edi, sürgün etilgenlerniñ yaşayışı qolay olmağanına baqmadan, Zampira, mektep mezunı olıp, Moskva tibbiy institutınıñ stomatologiya fakultetine kirdi. Zampiranıñ tatası Mürşideniñ dostu Kaside Bekirova böyle dey: «Mürşide ile Andijan tibbiy institutında oquy edik. Zampira bizden küçük edi, o, Moskva tibbiy institutına kirip, evge keldi. Aqlımda ki, menden «onkologiya» sözüniñ peyda oluvı aqqında soradı, tibbiyet boyunca ğayet qıyın suallerni qoyıp, bizni, yuqarı sınıf studentlerini, oñaytsız bir alğa qaldıra edi. Er şeyni bilmege istey edi. Yaşdaşlarından daa da aqıllı Zampira ğayret uyuşığı edi».
1950 seneleriniñ ekinci yarısında Zampira Asanova qırımtatar milliy areketine qoşuldı. İştirak etken ilk numayışlarından biri – sabıq arbiy hızmetçileri olğan qırımtatarlarnıñ Sovet Birligi Kommunistik firqasınıñ Merkeziy komitetiniñ birinci kâtibi Nikita Hruşçöv, Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birligi (SSCB) Nazirler Şurası reisi Nikolay Bulganin, SSCB Yuqarı Şurasınıñ prezidium reisi Klim Voroşilov, SSCB mudafaa naziri Georgiy Jukovğa qırımtatar halqınıñ vaziyeti aqqında muracaatlarınıñ tarqatuvı oldı.
Moskvada oquğan vaqıtta Zampira SSCB uquq qoruyıcı areketiniñ iştirakçileri ile tanış oldı. O, eki demokratik – uquq qoruyıcı ve qırımtatar – areketiniñ iştirakçilerini bir-biri ile bağlağan bir köpürçik oldı. O, general-uquq qoruyıcı Pötr Grigorenko ve sürgün olunğan halqlarnıñ taqdirine bağışlanğan «Ufaq ve unutılğan» serlevalı işniñ müellifi, yazıcı Aleksey Kosterin ile tanış edi.
Yıllar soñra yazıcınıñ torunı Aleksey Smirnov-Kosterin onı nevbetteki sözler ile aña: «Men tatar-moğol istilâsı aqqında suniy tarih kitaplarını oqup çıqtım, em de mektepte daima olarnen qorquza ediler. Sanki dersiñ, Rusiyeniñ bütün belâları tatarlarğa bağlı edi, qaysı birleri – qırım, qazan, belli degil, bu daa da beterdir – olarnıñ sayısı çoq, er yerden kele, qaplap alalar… Amma qırımtatarlar degil. Mustafanı (Cemilev – muar.) men iç te böyle tanımay edim, o bizden büyük olıp, büyükler ile ep müim şeyler aqqında laf ete edi. Zampira Asanova ise ocam oldı. Men o vaqıt 16 yaşında edim, o ise qart ve aqıllı bir qadın – 27 yaşında! Leninni oquy, onı pek yahşı bile edi, onıñnen davalaşmağa bile tüşünmey edim. Qartbabama sıq kele edi, amma öz areketçenligi, seyahatları, maña bergen vazifeleri ile ayrette qaldıra edi. Yazılayatqan tarihqa alâqam bar olğanını is ete edim, Zampiranı ise taqipten qaçmaq qabiliyet boyunca birinci ocam olaraq sayam».
1965 senesi institutnı bitirip, Asanova Özbekistanğa qayta.
1967 senesi iyül 21 künü Zampira Asanova milliy areketniñ 20 faallisi ile Kremlde keçirilgen körüşüvde iştirak ete. Qırımtatar halqınıñ eyyetini SSCB Devlet havfsızlıq komiteti reisi Yuriy Andropov, İçki işler nazirliginiñ başı Nikolay Şçelokov, SSCB baş prokurorı Roman Rudenko, SSCB Yuqarı Şurasınıñ prezidium kâtibi Mihail Georgadze qabul etken ediler. Şusı meraqlı ki, bundan soñ qırımtatar «teşebbüsçileri»niñ bir sıra problemelri peyda oldı. Böyleliknen, «Aqımdaki adiseler hronikası» uquq qoruycı teşkilâtınıñ malümatına köre, körüşüvde iştirak etken alim-tilşınas Refik Muzafarovnı uzun vaqıt devamında qıyınadılar. «Memleketniñ bir on pedinstitutından onı, nasıldır bir manaçıqnı tapıp, işten çıqara ediler. Memlekette qırımtatar tilşınalığı yekâne mütehassısnıñ yazğan kitap ve maqalelerini derc etmeyler. Kitaplarından biri Qazan universitetiniñ basmahanesinde endi aman-aman azır edi, amma dünya yüzüni öyle de körmedi».
Zampira Asanova Kreml körüşüvinden soñ işten boşatıldı. Bunıñ ile onıñ sanki zekâ zayıflığı olğanı içün ruhiyler hastahanesine yerleştirecek oldılar. Amma ne mahkemeden tış repressiyalar, ne qardaşı Parihniñ (Parih Asanov 1967 senesi milliy arekette iştirak etkeni içün eki senege apiske qapatıldı, birazdan, 30 yaşına kelip, vefat etti) yaqalanuvı onı toqtatmadılar.
1968 senesi fevral 24 künü Komunist ve iş firqalarınıñ Budapeşt tolpaşuvına o vaqıtları adetiy olmağan bir muracaat yollanıldı. Onı imzalağan insanlar arasında Zampira Asanova da bar edi. Muracaat yüz bergen bir adise aqqında malümattan başlana: «Soñki seneleri memleketimizde siyasiy ketişatlar keçirile. İşbu ketişatlarnıñ maiyeti – insanlarnı, vatandaşlıq uquqlarınıñ bozuluvı ile, noqtaiy nazarları içün makeme eteler. Şunıñ içün bu ketişatlar qanunnıñ bozuluvı ile keçirile edi, olardan birincisi – aşkâr etilmemesi. Cemaatçılıq bu kibi qanunsızlıq ile artıq razı olmağa istemey, bu sebepten ep artqan narazılıqlar yüz bere».
Müellifler lager ve apishanelerde biñlerce siyasiy mabüs bulunğanı aqqında yazalar. Olarnı insaniyetsizce mecburen işleteler, aç tutalar. Apisten çıqıp, mahkemeden tış, qanunsız taqiplerge oğraylar: mesker yerni seçip olamaylar, serbest insannı sürgünniñ alına ketirgen memuriy nezaretke rastkeleler.
Muracaatta – böyle bir şey bundan evel daa yoq edi – «ufaq milletlerniñ ayırımı ve milliy musaviylik oğrunda küreşken insanlarnıñ, hususan qırımtatarlarnıñ siyasiy taqibi» aqqında yazıla edi.
Onıñ adını milliy areket tarihına yazdırğan emiyetli bir vaqia 1969 senesi iyün 6-da, Komunist ve iş firqalarınıñ Budapeşt tolpaşuvınıñ ekinci künü, Moskvanıñ merkezinde olıp keçti. Mayakovskiy meydanında keçirilgen numayışta Enver Ametov, Zampira Asanova, Reşat Cemilev, Ayder Zeytullayev, İbraim Holapov ve uquq qoruyıcı Pötr Yakirniñ qızı İrina iştirak ettiler. Saat 12:15 Mayakovskiy abidesi yanında nevbetteki şiarlarını köterdiler: «Yaşasın Leninniñ milliy siyaseti», «Kommunistler, Qırımnı qırımtatarlarğa qaytarıñız», «Qırımtatarlarnıñ taqibini toqtatıñız», «General Grigorenkonı azat etiñiz!».
Dostları numayışta iştirak etmege istegen Zampiranı toqtatacaq oldılar. Amma, Reşat Cemilev yazğanı kibi: «General Grigorenkonı azat etiñiz!» şiarımnı kötersem, bir daqiqadan ayaqlarım yanında Asanova Zampira kelip outrdı. Meydannı terk etmege talap ettim. Amma o, kesen-kes red etti: «Sizni tutsalar, vicdan azaplarına dayanarımmı? Çetten nezaret etken bir közetici kibi tursam, dostlarımnıñ közlerine nasıl baqacağım?». Ketmege razı olmağanı içün, turıp, plakatnıñ diger ucundan almağa teklif ettim».
Bir qaç daqqadan olarnı yaqalap, Petrovka, 38 adresi boyunca alıp kettiler, mında Moskva İçki işler nazirligi idaresiniñ taqiqatçıları olarnı sorğuğa çektiler. Asanova, Ametov, Zeytullayev ve Holapovnı Devlet havfsızlıq komiteti ve militsiya hadimleri ile Herson vliyayeti Novoalekseyevka qasabasına yolladılar. Cemilevni – Krasnodar diyarı Nijnebakinsk qasabasına. Numayış iştirakçilerini Kommunistlerniñ keçirileyatqan halqara konferentsiyası sebebinden yaqalamadılar, ğaliba.
1985 senesi Zampira Asanova Qırımğa qayttı. 1989 senesinden Aqmescit hastahanesinde çalışa edi, amma akademik Saharovnıñ cenazesine qoşulğanı sebebeinden iş yerinde problemlerge ratskeldi, 1990 senesi işten çıqmağa mecbur oldı.
Asanova zor vaqıtlarda milliy areketke yardım etken insanlar aqqında daima ürmet ile ayta edi. O, Aqmescitte general Pötr Grigorenkoğa abide qolümasınıñ teşebbüsçilerden biri edi. 2006 senesi noyabr ayında Ukrain Helsing gruppasınıñ 30 yıllığı münasebeti ile keçirilgen tedbirge qoşuldı.
Zampira Asanova iç bir vaqıt halqnıñ temsiliy organlarına olğan saylavlarda namzetligini köstermey ve olarnıñ azası da degil edi. Amma, bunıñ ile, areketniñ ög saflarında tura – onı öyle ürmet ete ediler ki, oña ne vazife, ne unvannıñ keregi yoq edi.
Er kes onı Zampira apte olaraq bile edi – başqası yoq edi. Sevgen ve ürmet etken insanlarnıñ muvafaqiyetlerine quvana edi… Er kesniñ qıymetini bile ve er kes içün sıcaq söz tapa edi… İnsanlarda aqıl ve tasil seviyesini ürmet ete edi…
Zampira apte Asanova Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihında kerçekten de al etici vaqialarnıñ arfesinde vefat etti. Zampira apte, halqına ikmeti, vatanperverligi, quveti o qadar kerek olğan vaqıtta, can berdi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
