"Saba saat dört — yamanlıq uyanğan vaqıt". Qırımda tintüvler sıq-sıq keçirile: Rusiye quvetçileri evge kelgen olsa, ne yapmaq kerek

2024 senesiniñ birinci kvartalında işğal etilgen Qırımda 33 tintüv qayd etildi, 28-i qırımtatarlarğa nisbeten, dep haber ete Qırımtatar resurs merkezi. Böylece, fevralniñ 22-nde Canköy şeerinde Rusiye uquq qoruyıcıları qırımtatarlarğa qarşı mahkemelerni aydınlatqan jurnalist ve uquq qoruyıcı Lutfiye Zudiyevanıñ evinde tintüv keçirdi. Daa soñra oña qarşı "kütleviy haber serbestliginiñ bozuluvı" maddesine istinaden protokollar tizildi. Uquq qoruyıcılarnıñ aytqanına köre, saba tintüvler Qırımda adet oldı. Eger de Rusiye quvetçileri eviñizge tintüvnen kelse ne yapmalı ve nasıl areket etmeli Qırım.Aqiqat ögrendi.

Qırımtatar resurs merkeziniñ idare reisi Eskender Bariyev bildirdi ki, 2024 senesi fevral ve mart aylarında Rusiye quvetçileri faal surette tintüvler keçirip, qırımtatarlarnıñ milliy öz-özüni idare etüv organlarına — yerli ve regional meclislerge, Qırımtatar halqı Qurultayına alâqası olğanlarğa kelgen.

Keçken sene "Qırım SOS" uquq qoruyıcı teşkilâtı Qırımda eñ azından 58 "öz isteginen" tintüv qayd etti. Uquq qoruyıcılar, qanunğa zıt kelgen sebeplerden mesken evine kirişmekni "öz-özünden" keçirilgen tintüvler dep adlandıra.

"Bu, Ukrayina qanunları boyunca bozuluv areketi kibi sayılmağan qabaatlavlar boyunca keçirilgen tahqiqat areketleri ola bile. Aynı zamanda bu areketler, tintüv, Rusiye cinaiy-protsessual kodeksiniñ bozuluvı ile keçirile. Yani, deliller yañlış qoyulğanda ya da tintüv mahkeme qararı olmadan, şaatsız ya da diger protsessual bozuvlarnen keçirilgende", — dep tarif ete Qırım.Aqiqatqa "QırımSOS" talilcisi Yevğen Yaroşenko.

Onıñ fikirince, Qırımda böyle tintüvler "Qırımda qarşılıqnı yeñmek içün repressiv siyasetiniñ aletlerinden biri ola" dep tüşünmek bütün sebepler bar.

Saba saat 4-te qorquzmaq içün tintüvler

Aq qorçalayıcılarnıñ aytqanına köre, Rusiye quvetçileri tarafından saba tintüvler Qırımda adiy haber oldı.

"Tarih köstergeni kibi, saba saat 4-5-lerde Rusiyeniñ yamanlığı uyanğan vaqıt. 1944 senesi saba saat 4-te stalinistler bütün qırımtatar halqını sürgün etmege başladılar. Saba saat 4-te [2022 senesi fevralniñ 24-nde] Rusiye [Ukrayinağa] tam bir istilâ başladı. Saba 4-5-te işğalciler qırımtatarlarnıñ evlerinde tintüvler keçire, soñra çoqusı apishanege tüşe. Em Ukrayina, em de Rusiye cinaiy-protsessual kodeksleri, acele şartlar olmasa, gece tintüvlerni yasaq ete. Amma qayd etkenimiz bu qarışıqlıq, anda saba saat 4-te ya da 5-te şahsiy evge kirişni aqlaycaq acele bir şey yoq", — dep ayta Yarosenko.

Rusiye quvetçileri sıq-sıq "maska-şouğa" muracaat etip, pencerelerni qırıp, qapularnı çıqara, bütün "ealini qorquzmaq içün", dep tüşüne rusiyeli advokat Nikolay Polozov.

"Qorqu doğurmaq kerek. Birinciden, insanlar bunı körip, olarğa böyle bir şey olmasını istemeyip, öz siyasiy baqışlarını bildirmemege, Rusiye akimiyetine sadıq olmağanlarını köstermemege tırışsınlar dep", — dep ayta Polozov Qırım.Aqiqatqa.

Uquq qoruyıcılarnıñ aytqanına köre, Rusiye quvetçileri ile er angi munasebetlerde esas qaide — özüne qarşı iç bir şekilde şaatlıq etmemek ve daa az aytmağa tırışmaq.

"Advokatsız er angi ifade berüvden vazgeçmekni tevsiye etemiz. Tahqiqatçılar, operativ hadimler advokat olmağanda insanğa basqı yapmağa, olarğa kerek olğan malümatnı almaq, belki de, yalan malümat bermege zorlaylar. Onıñ içün esas qaide — Rusiye Federatsiyası Anayasasınıñ 51-inci maddesine esaslanmaq, o, özüne ve yaqınlarına qarşı şaatlıq etmemek aqqını bere", — dep tevsiye ete Polozov.

Umumen alğanda, Rusiye qanun qoruyıcı organlarınıñ merağına oğrağan er keske advokatnı çağırmaqnı tevsiye etile. Qanun qoruyıcılarnıñ işini qolaylaştırmamaq ve "Rusiye Silâlı quvetleriniñ itibarını tüşürüv" maddesine istinaden qabaatlav içün sebep ola bilecek malümatnı elektron taşıyıcılarda saqlamaq kerek.

Tintüv vaqtında er vaqıt telefon alına, ve alâqalar ve mektüpler teşkerile.

"Er angi yazışuv FSB hadimlerine açıq olacaq. Yazğanıñız er şey, er şey. Eñ azından, telükeli ola bilecek mektüpler aqqında laf ketkende, ğayıp olğan mesajlarnı qullanmaq kerek... Yani, anda, misal içün, Rusiye akimiyetiniñ tenqidi ola bile. Anda Rusiye tarafından yapılğan cinayetler, Qırımdaki vaziyet aqqında bir şeyler ola bile. Mında ukrayin faalleri ya da siyasetçileri ile yazışmaq mümkün. Yani, bütün bular pek telükeli... daa müim, bu Telegramdır. Telegram adiy bir şekilde açıla ve FSB tarafından qullanıla. Telegramnı iç bir şekilde qullanmaqnı tevsiye etmeymiz. Bundan da ğayrı, vatandaşlarımızğa qarşı cinaiy davalarda endi bir qaç kere qayd etkenimiz kibi, FSB Telegram kanallarında insanlarnı celp etken, meselâ, Ukrayina tarafdarları ya da belli diniy gruppalar kibi gruppalarnı teşkil eteler... Ve soñra anda olğan insanlarğa qarşı cinaiy davalar açıla, tintüvler keçirile ve ilâhre", — dep tarif ete Qırım uquq qorçalayıcı gruppasınıñ reisi Ölğa Skrıpnık Qırım.Aqiqatqa bergen izaatında.

O, böyle davranmaqnı tevsiye ete ki, "er angi vaqıtta eviñizge tintüv ile kelip, tapılğan er angi malümat sizge qarşı qullanıla bile".

Tintüv aqqında ne qadar çoq adam bilse, o qadar yahşı

Eviñizde Rusiye quvetçileri tintüv ile kelse — mümkün olğanı qadar çoq insanğa haber etiñiz, meselâ, içtimaiy ağlarda yazıñız.

"Tintüv keçirilgeni aqqında haber etmek müimdir, soñra insanlar ne olğanını ve adamnı qayerde qıdırmaq kerek olğanını bileler. Çünki sıq-sıq tintüvden soñ adamnı sorğuğa da alıp keteler. Er vaqıt sorğu polis ya da FSB bölüginde keçmey. Bazı vaqıtları insanlarnı qorquzmaq içün FSB hadimleri ormanğa alıp keteler, qurşunğa tizilüv qorqutalar ya da başqa türlü azaplarnı numayış eteler. Bu sebepten tintüv başlağanını bildirmek, insannı soñra tapıp, onıñnen ne olğanını añlamaq içün müimdir", — dep tevsiye ete Qırım uquq qoruyıcı gruppasınıñ reisi Ölğa Skrıpnık.

Uquq qoruyıcılar tintüv vaqtında uquq qoruyıcılarnıñ areketlerini diqqatnen nezaret etmelni ve olarnıñ nezaretsiz diger odalarğa ketmesine yol bermemekni tevsiye ete.

"Olar qayda ketkenlerini, ne qıdırğanlarını, bir şey atmasın dep baqıñız. Eger olar tutıp alınğan bir de bir eşya kösterse, o eşyalarnı iç bir vaqıt tutmañız. Böyleliknen, parmaq izleri ekspertizası vaqtında, alınıp alınğan şeyde parmaq izleriñiz olmağanını isbatlamaq imkânı olur", — dep ayta "QırımSOS" talilcisi Yevğen Yaroshenko.

Uquq qoruyıcılar qayd eteler ki, tintüv vaqtında yasaq etilgen kitaplar, silâ, patronlar, patlayıcı maddelerniñ atılması — bayağı tarqalğan bir adise.

"Eñ parlaq misal — kör adamğa kitaplarnı atmaq. Soñra qabaatlanğan kör adamğa ekstremist edebiyatı ile bir kitap qoyuldı", — dep hatırlay advokat Nikolay Polozov. Söz 2023 senesi mayıs ayında Rusiyeniñ Rostov-na-Donu şeerindeki Cenübiy okrugınıñ arbiy mahkemesi tarafından terrorizmde qabaatlanıp, 17 yılğa azatlıqtan marum etilgen Aleksandr Sizikovnıñ davası aqqında kete.

Tintüv vaqtında şaatlarnıñ bulunması pek müimdir.

"Amma çoqusı allarda şaatlar taqiqat areketleriniñ subyektiv neticelerinde meraqlanğan insanlardır. Yani bu insanlar akimiyet qurulışlarınen bağlı olğan insanlardır. Şunıñ içün qomşular ya da itibarı ile bağlı sualleriñiz olmağan diger insanlarnıñ olmasını talap ete bilesiñiz", — dep tevsiye ete "Qırım SOS" uquq qoruyıcı teşkilâtınıñ talilcisi Yevğen Yaroshenko.

Bütün bozuvlarnı protokolda qayd etiñiz

Uquq qoruyıcılarnıñ aytqanına köre, protokolnı toldurğanda acele yapmamaq kerek, er şeyni diqqatnen teşkermek kerek. Boş protokolnı imzalamañız, eger anda tolu olmağan yerler qalsa, olarnı sızmaq kerek, böylece anda bir şey yazmaq imkânsız olur.

"Tintüv vaqtında berilgen ya da alınğan er şeyniñ cedveli ve bütün qaydlar protokolda qayd etilmeli. Ve kim tintüv yapa, qaysı memur olğanını teşkermek kerek. O, özüni tanıtmalı, vekâletlerini tasdiqlağan vesiqalarnı, meselâ, hızmet vesiqalarını köstermeli. Bütün bular da protokolda qayd etilmek kerek. Tintüv vaqtında şaatlar bar olsa, protokolda olarnıñ pasport malümatları qayd etilmek kerek", — dep ayta advokat Nikolay Polozov.

Bütün malümatlarnı hata barmı dep teşkermek müimdir. Çünki, meselâ, protokolda şübeli şahısnıñ alâqaları yañlış qayd etilse, mahkeme onı çağırmaq mecbur olsa, mahkeme bu insannı tapıp, şaatlıq etmesi içün davet etip olamaycaq, ve bu davağa zarar ketire bile. Protokol toldurılğan soñ vesiqanıñ kopiyasını talap ete bilesiñiz.

Uquq qoruyıcılar, tintüvge qarşılıq kösterüv, meselâ, hadimlerge beden zarar ketirüv maddesine istinaden cinaiy taqipke sebep ola bile, dep tenbiyeley.

"Burada küç insan tarafında degil, küç devlet tarafındadır, ve bunı köz ögüne almaq kerek", — dey Polozov.

Ekspertlerniñ fikrince, tintüv, adetince, insannı şübeli statusına azırlay, demek ki, yaqında apiske alınmasına azır olmaq kerek.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.