Aqmescit – Büyük ev, qoqulı qave ve yavaş bir subet. Böyle bir levhağa bizler qırımtatarı Mustafa Kadırovnıñ qorantasında rastkeldik. Ömür devamında o bir çoq şeyni kördi – sovet akimiyetiniñ yapqanlarını, Sovetler Birliginiñ dağılmasını, ev, Vatan, Qırımğa avdet yolunı. Qart hatırlay ki, bu yol belâ ve kederlernen tolu edi, lâkin bunıñnen beraber – ümüt ve işanç bar edi.
Mustafa Kadırov doğma Sudaqlı. 1932 senesi mayıs ayında dünyağa keldi. Abduraman ve Zayde Kadırovlarnıñ qorantasında yedi baladan dörtüncisi edi. Alman işğali vaqtında onıñ ailesi Qırım boyu daa yahşı yaşayışnı tapmağa tırışqan edi.
«Almanlar Qırımğa kirgeninen yaşağanımız köyden bizni quvdılar. Dediler ki – tatarlarğa mında yer yoq. Bizler qorantamıznen başta qomşu köyüne, soñra ise daa uzaq olğan İçki rayonına köçtik».
Tamır halqnıñ tarihında eñ «qara» kün büyük qorantanı İçki rayonınıñ köylerinden birinde taptı. O vaqıt Mustafa ağanıñ babası cebeden qaytqan edi, çünki kontuziya olğan ve hızmet etip olamağan edi. Büyük ağası ise Tverde emek ordusında askerlik yapqan edi.
«Anamnı altı balasınen, babam – cenkten qaytqan saqatnı – epimizni Uralğa yolladılar. Anam meni uyata: «Balam, tur. Anda askerler keldi. Bizni çıqarğanlarını aytalar». Ağlay-ağlay. Men yuqudan özüm bir şey añlamadım, olarğa çıqtım, olar avtomatlarnı maña yönelip bağırmağa başladılar: «15 daqqa azırlanmaq içün ve evden çıqıñız». Bizni qardaşlarımıznen, babam ve anamnen mezarlıqnıñ yanına alıp kettiler. Birden añladım, o kün tek qırımtatarlarnı ketirgen ediler», – közyaşlarını tutıp ayta qart.
Ertesi kün qırımtatar halqı yük maşinalarını mezarlıqta bekledi. Büyükler, balalar suv ve aşsız küneşte otura ediler.
«Bütün kün ve bütün gece mezarlıqta oturdıq. Soñra tañda yük maşinaları kelmege başladı. Aramızda em qart, em babalar bar edi. Endi doğğan balalar da bar edi. Qadınlar ağlay. Qartlar dua ete. Erkekler pek az. Ya da babam kibi hızmetke uyğun olmağan saqatlar. Er kes ağlay, bu ses alâ daa qulağımda».
Mustafa Kadırovnıñ qorantası biñlernen diger qırımtatar qorantasınen beraber vagonlarğa yüklenip, sürgünlikke yollanğan edi. Bazıları Orta Asiyağa, digerleri Ural ve Sibirge tüştiler. Kadırovlarnıñ qorantası Uralğa tüşti. Baraklarda yerleştirdiler, anda sürgünlikke oğrağan diger milletlerniñ temsilcileri endi yaşağan edi.
«Kelgenimizde bizni baraklarğa yerleştirdiler. Birinci künleri bir şey añlamağan edik, baraklarğa kiremiz, andaki adamlar ise – mağazlarda saqlana ediler. Bir qaç künden soñ olar çıqmağa başladılar ve biznen tanış olğan soñ añlaşıldı ki, sovet akimiyetiniñ temsilcileri toplaşuv keçirip, Qırımdan qırımtatarlar kele, olar adamlarnı aşaylar, dep ayttılar. Muqayt olmağa dediler. Böyle etip Stalin ve sovet akimiyeti cenkte canını feda etken halqıma minnetdarlıq bildirdi», – dep keder ile ayta Mustafa ağa.
Uraldaki yaşayış zor edi. Kiçik balalar, qartlar ve qadınlarnen beraber orman ve orman pıçıcı zavodlarda çalışqan ediler. Başta şorba ve ötmek almaq içün çalıştılar. Soñra para bermege başladılar, dep hatırlay sürgün olunğan.
«Başta aş içün qullandılar. Soñra para bermege başladılar. Amma kene de kapikler. Er keske yüz ruble berip, qırımtatarlarğa 30 ruble bere ediler. Yeter, dep aytqan ediler».
Stalin ölgen ve Hruşçev akimiyetke kelgen soñ qırımtatarlarnı tutuv rejimini yımşattılar
Stalin ölgen ve Hruşçev akimiyetke kelgen soñ qırımtatarlarnı tutuv rejimini yımşattılar. Sovet pasportlarını almağa bile ruhset berdiler. Soñra – devamlı ve ağır yol, evge, Qırımğa, avdet yolu.
«Belli bir müddet Uralda, ormanda, yaşadıq. Soñra pasportlarnı alıp, Özbekistanğa ketmege qarar aldıq. Anda çoq aqrabamız bar edi. Anda qoranta qurdım, balalarım doğdı. Lâkin evge, Qırımğa, qaytuv aqqında fikirler ne meni, ne de tuvğanlarımnı qaldıra edi. Men Qırımğa kelip yerleşmege tırışqan edim, amma KGB hadimleri yaqalap, mında bulunmaq aqqım olmağanını ayta ve trenge mindire ediler. Men Kubange tüştim, anda bir qaç yıl yaşadım, ve 1988 senesi Qırımğa, Curçı rayonına kelip, mında qaldım».
Bugün Kadırovlar qorantası ecdatlarında olğanı kibi büyük. Büyük ve muabbet qoranta ile Aqmescitniñ yanında Dubki köyünde oturalar. Mustafa ağa eskisi kibi küçlü. Sabasını namaz ile başlay, soñra ev ve bostan işlerini baqa. Qart dey ki, 60 yaşına kelip nefaqağa çıqqan soñ topraqnı sevmege başladı. Sabıq Qırım traktorcısı, şimdi ise sebzecilik ve bağçacılıqnı sevgen kişi bir şeyge quvana – ömüri nafile keçmedi.
«Men Qırımda doğdım ve Qırımda ölecem. Bu menim Vatanımdır. Ecdatlarımnıñ toprağı ve kelecek qırımtatar nesilleriniñ toprağı. İç bir akimiyet halqnıñ tarihı, azatlığı ve Vatanını tutıp alamaz».
