Bağçasary – Оleksa Gayvoronskiy Qırım içün yapqanları – qıymeti ölçenilmez derecede. Biz onı çeşit taraftan bilemiz: tedqiqatçı, tarihçı, yazıcı, alıp barıcı foto ressam. Onıñ işleri daima yüksek keyfiyette azırlanğan ve daima yarımada ile bağlı, zaten, musafir olıp kelip-ketken tedqikatçılarğa baqqanda, onıñ noqtai-nazarı farqlana. «Qırım – bu ayırı bir dünya», dey tarihçı kitaplarında, televizion yayınlarında, böyle etip bizim dünya baqışımıznı deñiştire, yarımada aqqında bilgilerimizni tamamlay, renk ve mananen toldura.
Оleksanen Hanlar sarayınıñ yanında, Bağçasarayda subetleştik. Subetimizge bazıda ezan sesi, bazıda rusiyeli gelikopterlerniñ gürültisi qoşula – şeerge yaqın bir yerde «Belbek» arbiy aerodromı buluna.
– Bugün Qırımda özüñizni kim olaraq duyasıñız?
– Birinci aqılıma kelgen şey – esir olaraq duyam. Bizim közümiz ögünde büyük suratnen ve apansızdan yüz bergen tarihiy vaqialarnıñ esiri olamız, atta bazıda, er nesilniñ başına tüşmegen tarihiy deñişmelerniñ şaatı olğanımızdan çastlı olmamız kerek, dep tüşünem. Faqat, başqa tarafı da bar: tarih köpçegi seni basıp keçkende, belki de meraqlı tecribe qazanırsız, amma nahoş olması da mümkün.
Men Qırım tarihınen oğraşam, Qırım hanlığı tarihınen. Şimdiki işim – Qırımnıñ çeşit medeniyet ve devirlerge ait diqqatqa lâyıq yerlerni televizion yayınları arqalı tasvir etmektir. Şimdiki zamanımız aqqında ne aytmaq mümkün? Qırım bir elden başqa elge keçkeni tarihte olğan bir şeydir. Qırımnıñ keçmişi asılında – işğal ve zapt etüvlerden ibaret. Bunıñ episi Qırım tarihında iz qaldırdı, qırımtatar halqınıñ şekillenüvine tesir etti. Amma, şahsen özüñ bu kibi vaqianı başından keçirgende, pek kederlenesiñ. Çetleşip, bularnıñ episi olğan edi, bu da keçer demege tiliñ aylanmay. Çünki, bu vaqialar saña mütehassıs olaraq degil de, grajdanin olaraq tesir eteler.
– Şimdiki vaqialarnıñ tıpqısını keçmişte qıdırıp tapmağa tırışamız. Tarhiy tecribege esaslanıp, bir de bir tahmiler yapmaq mümkünmi?
– Tahminler yapılacaq olsa, menimce kelecegimiz eyi degil. Cemaat-siyasiy ceryannıñ inkişafı qanunları bar, em de tarihiy tecribege baqacaq olsaq, Qırım işğali adetince çoq yıllarğa süre. Tek bir ümütimiz bar – tesadüfiy vaqialar. Misal içün, Sovet Birliginiñ o qadar tez vaqıt içinde dağılacağını bir kimse tüşünmey edi. Ya da, Qırım Rusiyege keçecegini tahmin etkenimiz yoq. Tarihte daima «tesadüfiy allar» içün yer bar, olar endi belli olğan qanun ve qaidelerge boysunmaylar. Onıñ içün vaziyet eyileşecegine ümütler kesilmemek kerek. Amma, tarihiy tecribemiz, ümütlerniñ sayısını sıñırlay. Atta, uzaq kelecekni alsaq ta.
– Siz, Qırmda yaşamağa qalğan ukrain vatanperveri kibi özüñizni tanıtasıñızmı?
– Qırım – bu menim evim. Ukraina – menim devletim. Körgenim kibi, qırımlılar yañı şaraitlerge alışmağa tırışalar. Şimdiki künge qadar maña doğrudan-doğru yapılğan siyasiy basqını is ettim, dep aytıp olamam. Ebet, maddiy taraftan qıyınca oldı. Amma, eñ esası - maneviy qolaysızlıqlar oldı. Bu duyğu ile yañı şaraitlerge alışıp olamaysıñ. Çünki öyle yaratıldıñ, doğdıñ.
Bu duyğu Qırımdan meni quvalay. Amma, Qırımdan tış yaşamaq ve yerleşmek imkânını qıdırğan olsam da, şimdilik yoq. Belki de, menim siyrek meslegimnen bağlı – Qırım hanlığınıñ siyasiy tarihınen bağlı. Men 15 yıl devamında Bağçasarayda Hanlar sarayında çalıştım. Müzey hadimi olaraq, men akademik türündeki tedqiqatçı olıp, aynı zamanda, tarihnı mot etmek içün çalıştım. Qırım Hanlığınıñ ne olğanı, bu medeniyetniñ müimligi, Ukraina ve Avropa içün Hanlar zamanını tasvirlegen abidelerniñ emiyetini añlayışlı şekilde añlatmağa areket ettim. Bu iş göñlüme yaqın edi. Elbette, Qırımdan tış bu mevzunen meraqlanğanlar az. Amma, adamlar malümatnen degil, daa çoq qırımtatarlarnıñ özünen tanış olmaqnı arz eteler. Bu añlaşıla.
– İleride öz ayatıñıznı Qırımda nasıl tasavvur etesiñiz?
– Şimdilik bu sualge cevabım yoq. Men keçmiş aqqında çoq şey ayta bilem, amma yazıq ki, kelecekniñ mütehassısı degilim.
– Bugünde bugün Qırım cemaatçılığında menlik meselesi kergin tura. Atta, bir qoranta azaları özlerini bam-başqa köstereler. Bu nasıl oldı?
– Kerçekten, bu yarım yıl maña adamlarnıñ menligini ögrenmek içün çoq malümat berdi. Men, bir ande mevamını deñiştirgen adamlarnı rast ketirdim. Bu vaqialardan evel, iç bir şeyge qoşulmağan adamlar, kerekli vaqıtta birden fikirini toplağanlarını köz ettim. Menlikniñ deñiştirilüvi çeşit sebeplerden ola bile. Misal içün, kergin bir vaziyette adam, özüne kelişken bir cemiyet qıdıra. «Kelişken», «telükesiz» manasına kelmey, ukrainlikten uzaq turğan qırımlılarnıñ bazısı, Ukrainağa qol tutıp başlağan misallerni bilemiz, böyle etip, daa çoq mania ve zorluklarğa oğradılar. Amma, psihologik cietinden özlerini raat duyalar, çünki özlerini büyük ve ürmet etilgen bir cemiyetniñ kısımı olğanını is eteler. Aynı zamanda, Rusiye yaqlı adamlar, ğaliplerge qoşulmağa qarar aldılar. Bu olarğa oñaytlı kibi körüne.
Cemaatçılıqnıñ ekseriyeti daima idare etkenlerniñ artından keter. Ğayeviy adamlarnıñ sayısı daima az. İçtimaiy tedqiqatlar neticelerine köre, Qırımda Rusiyege qoşulmağa istegenlerniñ daima 30-40% bar edi. Şimdi ise, Qırımnı Rusiye idare etkeni içün, birleşmekni çoqtan arz etkenini aytalar. Ukraina yarımadanı idare etmege devam etse edi, Ukrainağa qol tutar ediler. Biz 2005 senesi ukrain demokrtik firqaları yanında akimiyetke qoşulmağa arz etkenlerniñ nevbetlerini hatırlaymız. Fevral ayında da Yanukoviç ketken soñ, rusiyeliler kelmezden evel bir aralıq bar edi, şu zaman bazı qırımlı siyasetçiler Kiyevge aşıqıp yañı akimiyetke olğan eyi munasebetini köstermege istediler. Amma, yañlışqanlarını keç añladılar, çünki olar minecek tren başqa tarafqa yöñeldi.
– Ya evelden mot olğan «biz - qırımlılar» şiarına ne oldı?
– Qırımda territorial menliginiñ şekillenüi eyi neticeler ketire bilecek edi. Bunıñ ile milletlerara zıddiyetni yeñmek mümkün edi. Amma, bu ceryanda keçilmez bir sıñır bar. Amma, dünyada bir çoq territorial menligi birinci yerde turğan bir çoq cemaatçılıqlar bar, olar atta asırla devamında sürgen zıddiyetni yeñe bildiler.
Qırımlılar içün özlerini Ukraina vatandaşı olaraq duymaları müim degil edi. Belki de, Ukraina bunı deñiştirmek içün bir şeyler yapmaq mümkün edi. İşte, Qırımdaki regional menlikniñ eñ müsbet tarafı şunda ki, etnik cemaatçılıqlar arasında olğan sıñırlarnı yoq ete. Amma, bunı tüşünmege endi keç oldı.
– Şimdi ne?
– Şimdi biz 1991 ya da 1992 seneleri seviyesine qayttıq. O vaqıt cemaat yañı qurumnı daa qurmadı, ve er kes özüni ilk evelâ bir millet vekili olaraq tanıta edi. Qırımda region menligi ğayıp oldı. Rusiye eminim, bu ğayeni pekitmege isteydir. Mında, umum rsiy vatanperverligini besleycektir. Olarnıñ büyük tecribesi ve muvafaqiyeleri bardır, çünki prezidentni ealiniñ 80-90% desteklese, bu milletnin birlik seviyesiniñ köstergiçidir, bunıñ aqqında tek hayal etmek mümkün.
Menimce, «Rusiye Qırım menmenligini» begenmez. Bu menmenlik, 23 yıl devamında Qırım qarşılıq köstermege azır, ve daima merkeznen munaqaşalar alıp barmağa azır edi. Amma, bu Rusiyege kelişmey. İleride, bunı yoq etmege tırışacaqlar. Em de, tek qırımtatarlar degil, ruslarğa da tiyecek. Belli ki, şimdi olar «büyük Rusiyege» qoşulğanları içün pek quvanalar. Faqat, Qırımnıñ Ukraina ve Rusiye terkibinde bulunuvı farqalana. Qırım rusları Ukraina çerçivesinde serbestlikke alıştılar ve öz aqlarını qorçalay ediler, Zanımca, rusiyeli akimiyet bundan gizliden saqınadır. Çünki cemaatçılıq arasındaki añlaşılmamazlıqlar yoq olmadı, rus tili ve bu kibi timsaller sebebinden degil, ilk evelâ içtimaiy-iqtisadiy meselelernen bağlı. Bu meseleler Qırım statusınıñ deñiştirilüvi ile daa beter kerginleşti.
– Sizniñ fikiriñizce, Ukraina bu vaziyette ne yapmaq mümkün?
– Tarihiy tecribeni köz ögüne alsaq, Ukraina asılında Qırımnıñ işğaline qarşılıq köstermek kerek. Yani, cenkleşmek kerek. Bir de bir devlet qomşusına ücüm etse, zarar körgen memleket qarşılıq köstere. Amma, bir devlet «añlaşılmağan bir cenkni» alıp barğanda, ekincisi de qarşılıq köstermegeni tarihte daa yoq edi. Bu yañı zamannıñ tüsüdir. Onıñ içün, keçmişte iç olmagan bir usullarnı qıdırmaq kerek. Ukraina içün şimdiki vaqıtta adden tış bir çezüv yollarını belgilemek kerek .
– Ukrain kanalları Qırımnı kün tertibinden çıqarğanı közüñizge çarpmaddımı?
– Qırımnen bağlı informatsion siyasetini alıp barmaq içün, ukrain cemaatçılığı Qırımğa munasebetini belgilemek kerek. Şİmdi Ukrainada ötkerilgen munaqaşalarda, ğayıp etilgen territoriyalarnı teslim etip, «kendi», «avropalı» ayatnen yaşamayıqmı, deyler. Qırım ve Donbassnıñ ğayıp etilüvi elektoral vaziyetke eyi tesir etti ve «yatırımğa muhtac» olğan yerlerden qaznanı boşattı, kibi fikirler de tarqala. Ve men qayd etkenim kibi, bu laflar kerek olğanı kibi kestirilmey. Sıñırlarnıñ konstitutsion bütünligi - tam devletçilikniñ kefilidir.İç bir elektoral, iqtisadiya imtiyazlar bu meselede delil degil. Ukrainada, bazıları yarımadanen sağlıqlaşqanına oşay. Qırımnı evelden bilmegenleri içün oldı.
– Yani, Kiyev Qırımnı eşitmeyip, körmeyip, añlamay edi, kibi fiirnen razıñızmı?
– Öz tecribem aqqında aytmağa isteyim: Kiyev ya da Lvovda Qırım aqqında tarif etkende, adamlar diñleyler. Hurafeler yerine aqiqiy malümatlarğa inanıp başlaylar. Asılında, ukrain cemaatçılığı yañı malümatnı qabul etmege azır. Amma, bizim Qırımnı yahşı bilgen, onıñ ne olğanını añlata bilgen «elçilerimiz» az edi.Qırımğa evelden olğanı kibi baqa ediler: yalılar, tatarlıq, resim sergiler, em de neiçündir rus bayraqlarıne yürgen qırımlı ruslar.Amma, meselelerni incelemege bir kimse istemedi. Yani, ukrainlilerniñ Qırım aqqında kendi noqtai-nazarı yoq edi. Olğan olsa da, tedqiqatçılar arasında muzakere etile edi, siyasetke qarışmay edi.
– Ekspertler aytqanı kibi, qırımtatarlar ayırıca havf astında bulunalar …
– Menimce, qırımtatarlarnı bir qurban olaraq saymaq, ürmetsizlik bildirmek demektir. Bu qadimiy halq bir çoq işğallerni, qıyınlıqlarnı başından keçirdi, sabitlikni kösterdi. Çetel devletlerniñ istilâsına alışmağan başqa halqlar içün, işğal büyük bir facianen yekünler edi. Amma, qırımtatarlar içün, bu vaziyet yañı bir şey degil. Olar defalarca vatansız qalıp, kene de oña saip çıqqan ediler. Büyük ğayıplarğa oğrasalar da, kene de ayatta qala ediler. Tek bir sürgünlikni alayıq.
Menimce, qırımtatarlar iç bir ükümetke soñuna qadar işanmağanları ve pek doğru yapqanları içün yer yüzünde qaldılar. Qırımlı içün eñ büyük degerlik yat devletlerniñ onıñ vatanı küreşi oğrunda ğalebleri degil de, büyük qorantasınıñ sağ-selâmet olması müim edi. Şu qoranta azalarına yardım içün muracaat etile, eñ uzaq soy-sop biline. Bu bağ adamlarnı birleştirdi. Yaramay şaraitlerge alışmaq qabiliyeti qırımtatarlarnıñ qanında bar. Tarihke keñiş bir noqtai-nazarnen baqsaq, şimdiki vaziyetten de beter şeyler olğan edi. Onıñ bugünki künniñ zorluqlarını da yaşap, vaziyetten şerefnen çıqarlar.
– Qırımnı terk etip ketkenlerge nasıl davranasıñız?
– Men de tuvğan qırımdan ketmek imkânlarını qıdıra edim, onıñ içün olarnı pek yahşı añlayım. Ketken qırımtatarlar aqqında aytacaq olsaq, menimce olar, halqnıñ menfaatlarına zıt kelgen şeyler yapalar. Olarnıñ ecdatları Qırımğa avdet etmek arzusınen yaşay ediler, olar içün köçüv fuqarelik ve zorbalıq ile belgilendi. Amma, şimdiki qırımtatarlar Qırımnı daa kergin vaziyette terk etmegenlerniñ mirasçıları olğanını unutmayıq. 1783 senesi Qırım işğal etilgen soñ, biñlerce adamlar köçip ketken ediler, 19 –ncı asırda Qırım cenkinden soñ ketkenler de oldı. Bİr çoq adam daa sürgünlik yerlerinden qaytmadı. Bu halqnıñ esas degeri, onı birleştirgen, ayaqta tutqan şey – Qırımdır. Başqa Vatanları yoq. Onıñ içün bazı qırımtatarlarnıñ şimdiki vaziyetke alışmaq ıntıluvlarını közetkende men olarnı içimden ukrain-qırımlılıarnı öpkelegenim kibi, öpkelemeyim. Çünki bizim seçim yapmağa imkânımız bar. Bizim tarihiy vatanımız Ukraina serbest. Olarnıñ ise, başqa çareleri yoq. Olarnıñ tarihiy vatanı – Qırım. Olar ayatta qalmaq kerekler.
– 2001 seneninñ malümatlarına esaslansaq, Qırımda tahminen 600 biñ ukrainli yaşay. Olarnıñ şimdiki fikirleri nasıl?
– Biz «ukrainli» sözüni nasıl añlaymız, buña olarnıñ fikirleri de bağlı. Qırımda ukrainlilerniñ büyük bir qısımı yaşay degende, birlik-beraberlikte yaşağan cemiyetni közde tutamız. Episi Ukrain medeniyetine siñgen, ukrain vatanperver ğayelerniñ tarafdarları dep belleymiz. Amma, er halq kibi, ukrainliler de biri-birinden farqlanalar.
Olarnıñ arasında çeşit taqdir, çeşit fikir ve baqışlarnıñ saipleri bar. Ukrainlilerniñ ekseriyeti mında yaşap, sovet cemaatçılığına siñip, öz kimligi aqqında tüşünmey ediler. Olar büyük isteknen sovet ve rus ğayelerni desteklediler. Etnik ukrainliler olıp qaldılar, amma siyasiy cietinden milletke ait degiller, ebet. Ukrainlilerniñ başqa qısımı ya qıtağa köçmek ya da yañı şaraitlerge köçmege mecburlar. Olar daa ağır vaziyette bulunalar. Olarnıñ, qırımtatarlarğa baqqanda, ayırı siyasiy ve içtimaiy qurumları yoq…Qırımda daa yañı siyasiy ukrainliler peyda oldı. Bu adamlar ukrainliler degil, amma özlerini ukrainliler, dep sayalar. Meraqlısı şu ki, rusiyeli akimiyet qırımtatarlarğa yapqanı kibi, şimdilik ukrainliler Rusiyege qol tutalar kibi, birleşmeni teşkil etmediler. Ya kadrlarnı tapalmay, ya da emiyetsiz, dep sayalar.
– ATR kanalındaki «Progulki po Krımu s Оleksoy Gayvoronskim» yayınınen ne olacaq?
– Menim büyük planlarım bar edi. Hususan, Qrımdan tış ve çetelde Qırım hanlığınıñ abidelerini çıqaracaq oldıq. Şimdiki vaziyetler deñişti. Men kanal reberlerinen yayınnıñ kelecegini muzakere etecem.
– Qırımda bulunğanıñız içün Rusiye vatandaşlıqnı qabul eteceksizmi?
– Rusiye qanunları boyunca men bu devletniñ vatandaşı olam. Aprel 18 kününe qadar, ukrain vatandaşlığını saqlap qalmağa yetiştirmegen qırımlılar, avtomatik olaraq Rusiye vatandaşı sayıla. Olar, rusiyeli vatandaşlığından belli bir şekilde red etmek mümkünler, arizanı bir yıl devamında ögreneler. Men bu baarde iç bir yerge barmadım, çünki Ukraina baş naziri aytqanı kibi, biz ukrain vatandaşlığını saqlap qaldırmağa rica etmemelimiz, çünki bu meseleni tek Ukraina prezidenti al ete. Bu mantıqlı. İşte, bu sebepten ciddiy meseleler yüz bermekte, çünki men statusımnı resmiyleştirmedim. Ukraina ükümetine qulaq asmağanlar endi, ya qırmızı rusiyeli ya da mavı - vaqtınca yaşamaq içün ruhsetnameni aldılar. Misal içün, 2015 senesiniñ yanvar 1 kününden soñ, Qırımnı terk etmege imkânım olmaycaq. Men pasportnı almaycam, çünki Rusiye vatandaşı olmağa arz etmedim. Amma, yaşamaq içün ruhsetnameni da maña bir kimse bermez, çünki endi keç oldı. Bu problemanı nasıl etip al etmege mümkün, bilmeyim.
