Aqmescit – Yañı oquv yılı başlağanınen bir künde eki biri-birine zıt kelgen haber peyda oldı. 2015 senesi Rusiye Federal universitetine çevirilecek sabıq Tavriya milliy universitetinde, qırımtatar edebiyatı kafedrası qapatıldı, tamam bu kibi kafedra ise, Kiyevdeki milliy universitetinde açıldı. 20-nci asırnıñ başında, Qırım nemseler tarafından işğal etilgen vaqıtta tamam şu Kiyev universitetinde Tavriya milliy universitetiniñ açılması ilân etilgen edi. Demek, taqdir kene de, Tavriya ve Kiyev universitetlerini birleştirdi, amma endi şerikler sıfatında degil de, raqipler olaraq. İşte, bu eki vaqia Rusiye Qırımnı işğal etkenden soñ, yarımada ve Ukrainada tasil sistemaları bam-başqa yöñelişte inkişaf etmekte.
Ukrainada «Tasil aqqında» yañı qanun sentâbr 6 künü 2014 senesi işke tüşürilip, tasilniñ inkişaf etmesine bir siltem olğan olsa, Qırımda aksine, oquv yurtları keçmişke adım attılar. Qanun sayesinde tasil sisteması dünya standarlarına köre deñişmeknen beraber, tasilni daa açıq ve oquv-terbiyeviy ceryannıñ daa da semereli olmasına sebepçi oldı.
Rusiye tasil naziri Dmitriy Livanov Qırımda ciddiy boysunuv ve tertipni kirsetip, qırımlı ocalar «tasil nazirligi ve akimiyet organlarınıñ qararları endiden soñ muzakere etilmeycegine alışmaq kerekler», dedi. Ukrain qanunı ise, oquv yurtlarğa dаda çoq serbestlik bağışladı, hususan tedqiq ve ilmiy saalarda.
Ukrainada aliy tasilniñ keyfiyetini nezaret etecek Milliy agentlik meydanğa ketirilip, ilmiy işlerniñ saipleştirüvi içün mesüliet küçleştirilecek, rektorlarnıñ saylav şekili deñişecek, bu işte studentler de iştirak etecekler. Qanun icadiy, ilmiy, oquv faaliyetini keñişletti, alim ve ocalarnıñ aylıqlarını köterdi.
Şarqiy fakultet aman-aman 100 yaşında!
Ta keçken sene TMU rektorı Nikolay Bagrov türk ve qırımtatar kafedralarını qapatmağa istey edi. O «türkiy filologiyanen bağlı qurumlarnı bir universitette qaldırmağa» teklif etti, yani TMU-da olğan kafedralarnı qapatıp, olarnı Qırım müendislik pedagogika universitetine keçirmege niyetlendi.
Büyük şamata köterildi, Bagrov er vaqıt olğanı kibi muhbirlerni yañlış malümatnı bergeninde qabaatladı. O, «qapatmaq» degil «birleştirmege» istegen. Amma, fakultetniñ 6 ocasını Bagrov işten çıqardı. İşte, ayat Bagrovnıñ aqqiy niyetlerini kösterdi, şimdi edebiyat ve tilşınası kafedralarını birleştirdiler.
Fakultetniñ dekanı Ayder Memetov fakultette yüz bergen deñişmelerni studentlerniñ sayısı deñişkeninen añlattı ve … Meclisni qabaatladı. Amma, dekan, studentlerniñ işğal vaziyette oqumağa istemegenleri ve bu sebepten, Ukraina, Türkiye oquv yurtlarına keçkenlerini ne içündir hatırlamadı.
150 talebeden 81 qaldı. Bundan da ğayrı, olar mantıqnen yanaştılar – endiden soñ TMU, qanunsız topraqlarda faaliyet etmekte, onıñ bergen diplomları iç bir devlette tanılmaz. Kelecekte olacaq şarqşınaslar bu kibi şaraitlerde oqumaqnı imkânsız kibi kördiler. Çünki, olar ilim ve tedqiq işlerini Şarq memleketlerinde keçirmek kerekler, amma, Özbekistan, Kazahistan, Türkiye olsun, arap devletleri olarnıñ vesiqalarnı qabul etmezler. Onıñ içün parçalanğan fakultet mottan çıqtı. Diger fakultetlerde bir oca 11-16 studentni yetkizse, mında bir oca 7 student içün mesülietli. Bunı sebep olaraq körgen rektor daa 3 ocanı işten boşattı.
Şarqşınaslıq fakultetini ğayıp ete yatqan Bagrov ve Memetov eñ qıymetli şeylerni yoq eteler. Qırımtatar ve şarq filologiyası fakultetiniñ tarihı 1918 senesiniñ mayıs ayında başlandı, o vaqıt Yaltalı professorlar kollegiyası Kiyevden şarqşınaslıq ya da türk-tatar bölüginiñ açılmasını istediler. Amma, Az. Vladimir adına Kiyev universiteti bunı red etti ve tatar, yañı yunan tilleri, yerli arheologiya, ülkeşınaslıq derslerini kirsetmege teklif etti.
1919 senesi mayıs ayında bu plan tasdiqlandı. Şarqşınaslıq bölüginde 3 gruppa teşkil etildi, türk-tatar, ermeni-gürci, arap-filistinli filologiya gruppaları.
Qırımtatar tili ve edebiyatı bölügi tek qırımtatarlar avdet etken soñ, ğayrıdan açıldı, 1990 senesi Aqmescitniñ devlet universiteti filologiya fakulteti yanında teşkil etildi. 1991-1992 seneleri 100-ge yaqın oca ve talebe Nizami adına Taşkent devlet pedagogika universitetinden keçirildi, filologiya fakultetiniñ dekanı olaraq professor Yevgeniy Reguşevskiy tayin etildi. 1990 senesi filologiya fakultetinde qırımtatar tili ve edebiyatı kafedrası açıldı. Eki yıldan soñ, onı eki kafedra qırımtatar tili ve edebiyatına böldiler. 1994 senesi türk tili ve edebiyatı, 1996 senesi arap tili ve edebiyatı kafedraları teşkil etildi. 1998 senesi başta kafedra, soñ fakultetniñ reberi professor Memetov oldı, şimdiki vaqıtta studentler oña fakultetniñ «mezarcısı» olaraq adlandıralar.
Bugünde bugün TMU-ni kommunist Nikolay Bagrov idare etip, kene de bölşevistik usullarnı qullana: Ukraina qaramanı, doğma Herson vilâyetinden, TMU mezunı Bagrov, oquv yurtnı işğalci memleketke bahşış etti ve adım-adım kelişmegen qurumlarnı yoq ete. Bu tek qırımtatar kafedrasınen bağlı degil.
«Federal oquv yurtu» meydanğa ketirilgeninen tibbiyet ve agrar universitetleri yoq etilecek, olar öz vaqtında TMU-dan ayırılıp, mustaqil oldılar ve bütün dünyağa belliler.
76 yaşlı professor Bagrovnı endi TMU rektorı vazifesinden boşatmağa azırlanğanda, o, universitetni teslim etip, üküm vaqtını uzattı, onıñ idarelicigi altına 6 diger oquv yurtlar ve 7 mustaqil ilmiy qurumlar keçecek.
Bu kibi deñişmelerniñ manasını Qırımda iç bir kimse añlamay, Bagrov, Rusiye ükümeti reisi Dmitriy Medvedevniñ emirlerini izatlamağa aşıqmay, çünki, federal universitetniñ meydanğa ketirilüvi aqqında avale berildi, amma ilmiy, oqutuv vazifeleri, faaliyetniñ kontseptsiyası yoq.
Emir deñişmey qalsa, Qırımda mustaqil olğan Tabiat qoruvı ve kurort qurucılığı Milliy akademiyası, Qırım agrotehnologik universiteti, yaltadaki Qırım gumanitar universiteti, Qırım iqtisadiyat institutı, Qırım informatsion-poligrafik tehnolgiyalar institutı ğayıp olacaq. Ve daa 7 ilmiy teşkilât mustaqilligini coyacaq (Qırım ilmiy merkezi, S.İ. Subbotin adına geofizika İnstitutı, Qırım ilmiy-usulşınaslıq idaresi merkezi, A.YE. Krımskiy adına şarqşınaslıq institutınıñ Qırım bölügi, «KrımNİİproyekt» ilmiy-tedqiqiy baş territorial institutı, «Eksperimental ve klinika veterinarlıq tibbiyeti İnstitutı» ilmiy merkezi, «Qırım dağ-orman ilmiy-tedqiqiy stantsiyası»).
Federal universiteti ne demek? Rusiyeniñ ileri ketken Moskva, Sankt-Peterburg universitetleri federal sayılmay. Rusiyeniñ 9 federal universiteti çeşit yöñelişte tasil bergen oquv yurtlarınıñ birleşüvi neticesinde meydanğa ketirildi, olardan iç biri yeñişlerni elde etmedi.
Rusiyede federal universitetleri olaraq Vladivostok, Qazan, Arhangelsk, Yakutsk, Stavropol, Krasnoyarsk, Yekaterinburg, Rostove-na-Donu, ve Kaliningradtaki Kant adına Baltiya universitetidir. Bu universitetler dünya standartlarına uymaylar.
Alimlerden biri, öz adını añmamağ rica etip, şunı ayttı: «Şimdiki tibbiyet ve agrar üniversitetlerniñ ve Qırımnıñ daa beş ileri ketken oquv yurtlarnıñ ğayıp etilüvi mantıqsızdır. Olarnı kene de 1920 senesine qadar olğanı kibi fakultet sıfatına ketirmek, demek bütünley yoq etilüvidir. Bu keçken asırnıñ başına qaytmaq demektir. Bu, Bagrovnıñ yekâne rektor olması içün yapılamı?»
Qırımtatarlar Kiyevde oquy bileler
Yañı oquv yılından başından qırımtatarlar ve diger studentlerni, qırımtatar filologiyasını ögrenmege istegenlerni Kiyev qabul etip başladı. Sentâbr 1 künü Şevçenko adına TMU-niñ filologiya İnstitutında yañı akademik gruppa açıldı.
«Bu vaqia büyük emiyetke malik, – dedi Meclis reisi Refat Çubarov, – Biz 4 yıldan soñ, bakalavr mezunları konkret Qırım şaraitlerinde çalışmağa azır olacağına ümüt etemiz. Qırım bu vaqıtqa qadar azat etileceginde eminmiz. Bu zenaatnı tek qırımtatrlar degil de, diger millet vekilleri balaları da qırımtatar tilini seçkenleri bizim içün quvançlıdır. Biz, Kiyev universitetinde oquğan episi qırımtatarlar bu gruppanı qayğıracaqlar, dep añlaştıq. Men bellesem, meraqlı bağ olur».
Kiyevde oquycaq studentlerni quvandıracaq daa bir şey – olarnıñ diplomlarını bütün dünyada tanıycaqlar, TMU ve diger Qırım universitetlerniñ diplomlarını ise, tek Rusiyede qullanmağa mümkün olacaq. Aksönov, konstantinov, bagrov, memetovlar bayağı qatıqladılar…
Oles Çeremşina, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün