1990 senesi Serbiya prezidenti Slobodan Miloşeviç Kosovo muhtar kilâyetiniñ parlamentini dağıtmaq, ve muhtariyetniñ aqlarını sıñırlamaq qararını aldı. Cevap olaraq Kosova Skupşçinanıñ deputatları mustaqillik aqqında beyannameni qabul ettiler, ve tuvğan vilâyetinden quvulğan alda bulunaraq, parlament sessiyasını Sloveniyanıñ paytahtı Lüblân şeerinde keçirdiler. O zaman, Yugoslaviya daa bir devlet edi, amma Lüblânde Kosovo parlamentniñ deputatlarını, kendi halqnıñ aqlarını qorçalağan qaramanlar kibi qarşıladılar, Belgradta ise – hain ve «Serbiyanıñ tınçlığını» bozğanlar kibi tanıldılar. Kosovonaşe.
Yigirmi beş yıl evelsi olıp keçken vaqialarnı men, Meclisniñ Geniçsekte ötkergen toplaşuvı, soñra, rusiyeli akimiyetniñ qurumnıñ reisi Refat Çubarovğa Qırımğa qaytmağa yasaq etilgenini bilgen soñ, hatırladım. Bundan evel, Vladimir Putinniñ içine Slobodan Miloşeviçniñ ruhı duyulğanını yazğan edim, çünki rusiyeli prezident, Serbiyanıñ zulum ükümdarınıñ areketlerini tekrarlap, sanki dersiñ, Serbiya içün Miloşeviçniñ deviri nasıl yekünlengenini bilmey.
Küreşniñ başında Miloşeviç, boysunmağa istemegen kosov albanlarınen ne yaptı? Zulum ükümdar ta kommunistik devirinden başlap, nufuzlı reberler – Kosovo Prezidiumnıñ sabıq reisi Mahmut Bakali, Yugoslaviya Prezidiumnıñ sabıq reisi Fadil Hocanı siyasetten çetleştirdi. Kosovo kommunistler Birliginiñ yolbaşçısı, marşal Titonıñ sevimli reberi Azem Vlasini apiske qapattı. Lüblânda toplaşuv keçirgen Kosovo Skupşçinası – kommunistik parlamenti edi. O, aqları keñiş olğan Kosovo muhtariyeti, Yugoslaviyadaki barışıqnı saqlap qalmaq içün yekâne imkân olğanını körmey qaldı.
Albanlar yañı, qanunsız parlamentni sayladılar: siyasetke kommunizmden uzaq olğan adamlar keldi, Kosovonıñ alban cemiyeti, kommunizm devirinde qalğan yerli serblerge baqqanda, inkişaf etip başladı. Albanlar «devlet içinde daa bir devlet» qurdılar, amma oña qarşı küreşmek küç edi, çünki yañı yetekçi İbragim Rugov, silâlı cenk etüvni men etti. Bu sebepten, Belgrad qarşılıqnıñ peyda olması içün qolundan kelgenini yaptı. Ve neticege irişti: Kosovonıñ azat etüv Ordusı peyda oldı, partizanlıq cenki başlandı. Zulum ükümdar, böyleliknen alban meselesini al etmek mümkün dep, belledi ve Kosovonıñ aman-aman bütün ealisini quvıp çıqardı.
Soñra, NATOnıñ bomba atışı, ükümetniñ yoq etilmesi, Kosovonıñ ayırıluvı, Gaaga ve diger vaqialar yüz berdi…
Putin – bu yolnıñ başında buluna. O, Qırımnıñ Ukraina terkibinde bulunuvı – belki de, yarımadadaki milletlerara barışıqnıñ saqlap qalması içün yekâne bir yol olğanını körmey. Putin, boysunmağa istemegen Meclis yolbaşçılarını quvıp ta, qırımtatar meselesini çezecegini tüşüne. Amma, yañlışa. Qırımtatar halqı yañı şaraitlerde yaşap, menligini saqlap qalmağa mecbur olacaq, ve bu sebepten, cemiyet deñişecek. Akimiyet te bunıñnen küreşip, erte-keç qırımtatar yaşlarınıñ radikal olmasına sebepçi olacaqtır – Qırım da, Kosovo ve ya şimdiki Şimaliy Qavqazğa çevirilmesi mümkün.
Kosovo ile teñleştirüv hatalı dep bellemeyim, çünki albanlar öz cumhuriyetinde ekseriyetni teşkil ettiler, qırımtatarlar Qırımda – azlıqtır. Amma, 90-ncı seneleri Priştinde bulunğanlar, Kosovo albanlarnıñ serblerden ayırğan hususiyetleri aqqında ayta bile. Kosovo albanları Kosovo vatanperverleri, serbler ise, Serbiyanıñ vatanperverleri ediler. Qırımtatarlar yıllarca ğurbetlikte bulunıp, milliy ayat ve yarımadanıñ kerçek tüsüni tiklep olacaqlarını tasdiqladılar. Olar, Qırımnıñ vatanperverleri, asılında Qırımnıñ özüdirler.
Olarnıñ qomşuları ise, bu acayip diyarnıñ kelecegini tüşünmey, Rusiye vatanperverleri degil, nefaqa, aylıq ve yalan teşviqatqa berildiler. Qırımtatarlarnıñ Qırımdan ğayrı başqa mekânları yoq. Ve bugün da bugün Rusiyeniñ işğaline qol tutqanlarnıñ ekseriyeti Soçi ya da Moskvağa köçip, ğayıp etilgen Vatannı hatırlamazlar. Bu ekseriyet ya da azlıq meselesi degil. Bu tarihiy mesüliet meselesidir. Bunı öz vaqtında Miloşeviç, şimdi ise Putin añlap olamay.
Vitaliy Portnikov, Kiyevli mühbir, Qırım.Aqiqatnıñ közeticisi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün