Mahsus Qırım.Aqiqat içün
İç şube yoq ki, qırımtatarlar halqınıñ 1944 senesi mayıs ayında bütünley sürgün etilmesi – Sovetlerniñ «qırım efsanesi» peyda olğanına tesir etken eñ müim vaqia oldı. Türkiyege qarşı Qara deñiz keçitleri içün cenk başlana bilecegini köz ögüne alıp, Josef Stalin – Qırım ve Kavkaz – Sovetlerniñ ilerideki platsdarmlarını «işançsız qısımlardan» adım-adım «temizledi». Kavkazda saylap-saylap alınğan türk halqları, Qırımda ise aman-aman bütün ğayrı slavânlar sürgünlikke oğratılğan ediler. Soyqırımğa çevirilgen bu vahşiy cinayetlerni aqlamaq içün Sovetlerniñ fevqulâde komissiya hadimleri sügrün etilgenlerni cenk vaqıtında«çoqusı askerlerniñ qaçqanında» ve «toplu işbirlikçilikte» qabaatladı. Şimdiki stalinciler, inatlanıp, aynı uydurmalarnı tekrarlaylar, albu ki, kerçek sebeb daa o vaqıt Lavrentiy Beriya tarafından beyan etilgen edi: «sıñırğa yaqın topraqlarda yaşağanları istenilmegen».
İşte, bilgenimiz kibi, cenk olmadı, lâkin Qırımdan ve Kavkazdan quvalanğan tamır ve yerli halqlarnıñ meselesi qaldı. Yarımadada şeer ve qasabalarnıñ 90% adları qırımtatar tilinden kele edi, pek çoq mimariy ve medeniy levhalar qaldı, rus ve ukrainliler ise öz qomşularını hatırlay ediler ve bazı erlerde atta qırımtatarca laqırdı ete ediler. Bunıñ episi Qırımğa köçip ketirilgenler içün, hususan, akimiyet tarafından ketilip, sürgün olunğanlarnıñ boş evlerine soqulğanlar içün, pek hucur körünmek mumkün edi. Bundan da ğayrı, erte ya da keç yañ bitken centkniñ ve soñraki yıllarnıñ sualleri Sovetlerniñ tarih kitaplarında cevap tapmaq kerek olacaqlar. Bundan sebep Qırımnıñ kerçek tarihinı kommunistlerniñ propagndasınen uyğunlaştırmaq kerekligi tam yerini tapqan edi, ve, elbette, bu uyğunlaşma kerçek tarihnıñ faydasına degil edi.
Sovet akimiyeti, 1945 senesi mayısta Avropada cenk bitkeninen, ileride yapılacaq sahtekârlıq içün kerekli tedbir aldı
Sovet akimiyeti, 1945 senesi mayısta Avropada cenk bitkeninen, ileride yapılacaq sahtekârlıq içün kerekli tedbir aldı. Olardan eki madde – eñ müim.
Birinciden, Qırımnıñ statusı Muhtar cumhuriyet yerine vilâyet oldı. Söz kelimi, bu deñişme Cumhuriyetniñ kerçek manasını añlata. Esas qanunda bu Qırımtatar cumhuriyeti olğanı yazılmasa bile, tek qırımtatarlarnıñ sürgün etilmesi bu cumhuriyetniñ kerekligini yoq etti. Ve şunı da unutmaq mumkün degil, o Esas qanunda Cumhuriyetniñ resmiy tilleri olaraq rus ve «tatar» tilleri keçe edi. Bu mirastan da tezce qurtulmaq kerek ediler.
İşte, 1945 senesi mayıs 30 künü SSCB Yuqarı Şura Prezidiumı böyle qarar aldı:
Sovetler Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ Yuqarı Şura Prezidium qararı:
Qırım Muhtar SSC artıq RSFSC erkânında Qırım vilâyeti olacağı aqqında Rusiye Sovet Federatif Sosyalist Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şura Prezidiumı tarafından kelgen teklifni qabul etmek.
Tam bir yıl soñra Sovetler Rusiyesi öz parlamentiniñ qanunı ile Qırımnıñ muhtariyetini red etti ve öz Esas qanunına deñişmeler kirsetti
Tam bir yıl soñra Sovetler Rusiyesi öz parlamentiniñ qanunı ile Qırımnıñ muhtariyetini red etti ve öz Esas qanunına deñişmeler kirsetti. Bu vesiqanıñ metini daa bayağı tsinik oldı:
Ulu Vatan cenki devamında, SSCB halqları, alman-faşist basqıncılarğa qarşı küreşip, qaramanca öz Vatanınıñ şeref ve mustaqilligini qorçalağan vaqıtta, çoqusı çeçenler ve qırım tatarları, alman agentleriniñ meyil bergenlerinen, almanlarnıñ teşkil etken göñülliler otrâdlarına kirdi ve alman ordularınen birlikte Qızıl Ordunıñ bölüklerine qarşı silâlı qarşılıq alıp bardı, almanlarnıñ emirlerinen Sovet akimiyetinen arqada küreşmek içün diversion taqımlar qura edi, Çeçen-İnguş ve Qırım SSC ealisiniñ esas qısımı ise Vatannıñ bu hainlerine qarşı çıqmay edi.
Bundan sebep çeçenler ve qırımtatarlar SSCBniñ diger rayonlarına köçürüldiler ve o yerlerde olaprğa topraq berildi ve hocacılığ tertibatınıñ qurulması içün devlet tarafından yardım kösterildi. RSFSC Yuqarı Şura Prezidiumınıñ teklifi ve SSCB Yuqarı Şura Prezidiumınıñ qararları ile Çeçen-İnguş SSC yoq etildi ve Qırım SSC Qırım vilâyetine cevirildi.
Ve, soñ olaraq, 1947 senesi fevral 25 künü, ğayet sade şekilde, Qırım satatusınıñ alçaqlanması Sovet Birliginiñ esas qanunına kirsetilgen edi.
Ekinciden, mesele sadece memuriy qararlarnen sıñırlanmadı. Bunen beraber akimiyet Qırımdaki koy ve şeerlerniñ tarihiy adlarına qarşı cenk başladı. O yarımadanı üç dalğa ile qaplap aldı.
Böylece, endi 1944 senesi 14 dekabrde RSFSC Yuqarı Şura Prezidiumınıñ emiri ile Qırımda 11 rayon merkezi ve rayonnnıñ adları deñiştirildi. O «qızğın vaqıtta», cedvelde yekâne şeer olıp, atta imperia akimiyetiniñ tiymegeni Qarasuvbazarnıñ da adı deñişti; endiden soñ onıñ adı Belogorsk oldı.
Devamında – ziyadesi. Buña beñzer qarar ile 1945 senesi avgust 21 künü daa 300-den çoq qasabanıñ adı deñiştirildi. Atta Stalin ve Telman isimlerinden saqınmadılar – o qadar büyük avesliknen evelki adlarnen küreştiler!
Adları deñiştirilgen soqaq, skver ve meydanlarnıñ sayısı esapqa alınmaycaq qadar çoq
Soñki, eñ buyük ve utanmazca yapılğan darbe sürgünlikniñ tam dörtünci yıllığına – 1948 senesi mayıs 18 kününe tam keldi. Fermanlarnıñ soñkisinen daa biñden ziyade eski adlar tüssüz «Aromatnıy», «Razdolnıy» ve «Urojaynıy» olıp qaldı. Adları deñiştirilgen soqaq, skver ve meydanlarnıñ sayısı esapqa alınmaycaq qadar çoq. Gülnara Bekirova yaza:
Vilâyet komiteti fırqa gazetiniñ muarririne yañı adlar uydurmağa emir etkeni tarif etile, muarrir ise bu işni mesül kâtipke avale etti. İnsan adları bitken soñ (Nikolayevka, Novonikolayevka, İvanovka, Novoivanovka, Semenovka, Vladimirovka, Petrovka ve başqaları), bağ-bağça-bostan mevzusı elge alındı (Ovoşçnoye, Ogorodnoye, Senokosnoye, Vıpasnoye, Pşeniçnoye, Kukuruznoye, Zernovoye, Moloçnoye, Sadovoye, Verhnesadovoye, Lesnoye, Gruşevka, Vinogradnoye). Bu sözler de bitken soñ, arbiy luğat yañı mevzu kösterdi – ve böyleliknen Gvardeyskoye, Tankovoye, Geroyevskoye, Bastionnoye, Furmanovo, Udarnoye, Rezervnoye, Frontovoye adları peyda oldı...
Ahırı soñunda bütün yarımadada türkiy tamır taşığan tek yedi qasaba qaldı: Bahçisaray, Canköy, İnkerman, Kerç, Saki ve Starıy Krım, ve İşün demiryol stantsiyası
Ahırı soñunda bütün yarımadada türkiy tamır taşığan tek yedi qasaba qaldı: Bahçisaray, Canköy, İnkerman, Kerç, Saki ve Starıy Krım, ve İşün demiryol stantsiyası. Ve atta olar bile telüke astında ediler. Arhivlerde saqlanğan planlarğa köre, Cankoynıñ adı Severnıy, Otradnıy, Uzlovoy ya da Stepnoy olmaq mümkün edi, Saq – Özernıy, Bağçasaraynıñ adını Puşkin şeeri qoyacaq ediler. Yahşı da, iş buña yetmedi.
Daa bir büyük adlandıruv kerçekleşmedi. 1953 senesi yazda yarımadanıñ bir-qaç yüz coğrafik obyektniñ adları deñişmek kerek edi. Ay-Petri dağını Petrovı Skalı dep adlaycaq ediler, Demirci – Obvalnaya, Roman-Koş – Vısokaya, Şaytan-Burun ise – Lisitsına Gora. Salğır özenniñ adı Krımka olacaq edi, Cur-Cur uçansuvı – Şumnıy. Bu kibi taqdir diger dağ, körfez, burun ve göllerni de bekley edi. Ancaq Stalinniñ vefat etmesi ve Qaradeñiz flotunıñ komandanı admiral Sergey Gorşkovnıñ kirişmesi bu ceryannı toqtattı. Yelkencilik ve cenk haritalarındaki adlar, seyrek istisnalardan ğayrı, deñişmesiz qaldı.
Er alda, ğayırdan adlandıruv cerânı qolay keçmey edi. İnsanlarnıñ aqılından tarihiy hatıranıñ yoq etilmesi mevzusına bağışlap, Kommunist fırqasınıñ Qırım vilâyet komiteti 1948 senesi sentâbr 25-te ayrı toplaşuv keçirgen edi.
Kommunistler fırqasınıñ vilâyet kömeteti qabul ete ki, qasaba, özen, vadiy, soqaq, ayrı iş çeşitleriniñ adları ve başqa tatar ibareler Qırımğa yañ kelgen eali tarafından da qullanılıp başlandı, yañı adlarnıñ berilmesi ise vaqıtta sozuldı. Fırqa ve sovet işçileriniñ kimer yolbaşçıları özleri de sıq-sıq tatar adlarını qullana ve lafqa kirsete. Oblast ve rayon matbuatı, ve çeşit mektüp ve talimatlarda tatar kelimelerini rast ketirmege mümkün. Qasabalarnıñ yañı adları qoyulğan soñ bile bazı işçiler eski adlarnı qullanmağa devam ete. Bunı yañlış körüp, Vilâyet kömetetiniñ bürosı qarar ala:
1) Vilâyet icra komiteti qasaba, demiryol stantsiyaları, özen, vadiy, ayrı iş çeşitleriniñ tatarca qoyulğan adlarını deñiştirmege devam etmek kerek.
2) Fırqanıñ rayon komitetleri tatar sözleri ve ibarelerniñ qullanılmasına ve tatarca olğan er şeyge qarşı qattiyen qarşı küreş alıp barmaq kerek. Qasaba, demiryol stantsiyaları, özen, vadiy ve diger işaretlerniñ yañı rus adlarınıñ manasını añlatmalı. Rayondaki fırqa ve sovetler faallerine, kolhoz ve sovhoz yolbaşçılarına kerekli talimatlar berilmeli. Yañı adlar yahşı körüngen yerlerde dülber şekilde yazılmaq kerek.
3) Rayon komitetlerine tatar işaretleri berilecek yañı adlarnı uydurmaq ve tekliflerni Vilâyet komitetiniñ komissiyasına 1 noyabrge qadar teslim etmege emir etile.
Lâkin atta bundan soñ bile işler birden tüzelmedi. Kelecek yılı, 1949 senesi yanvarda Qırım yazıcılarınıñ mahsus muşaveresinde Vilâyet komitetiniñ birinci kâtibi Nikolay Solovyev toplaşqanlarğa qırımdaki turmuş ayatnen bağlı talimatlar bere:
Bu rus adamları, olar tatar evlerinde yaşap olamaylar. Köstermege kerek, nasıl etip olar tatarcılıqnı yoq eteler, er yerde, ayrıca tatar meskeninde. Bizde ise bazı yerlerde adamlarğa tatar sözlerini ve adlarını aşladılar. Bu çirkinliktir.
1949 senesi yazda soñki çizgi olaraq, evelki adandıruvlardan soñ tiyilmey qalğan daa bir-qaç kolhoz ve sovhoz ve 30 demiryol stantsiyasına yañı adlar berildi.
Böylece, bir-qaç usul ile kommunist totalitar rejimi qırımdaki kerçekni tanılmaycağına qadar deñiştirdi. Öyle ki, ne Qırımda, ne de Qırımdan tış, oñaytsız sualler çıqmamaq kerek edi. Artıq işniñ azı qala edi – endi Qırımnıñ tarihını da uyğun sürette «tüzetilgen» al-azırki vaziyetke «keliştirmege», qarşılıqsız ve tolu şekilde yarımadanı «başlanğıçtan rus toprağı» olaraq kösterecek resim tizmege kerek edi.
Qabul etmelimiz ki, bu vazifeni de akimiyet «alâ seviyede» eda etti.
Sergey Gromenko, Qırım tarihçısı ve publitsist, tarih ilimleri namzeti
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün
